Komente mbi kapitujt XVI, XVII dhe XVIII të Seminarit I, të Jacques Lacan
Shkrimet teknike të Frojdit, 1953-1954
Tiranë, 11 nëntor 2023
Hyrje
Psikanaliza ndan me fenë dhe filozofinë synimin për të kërkuar të vërtetën dhe zbulimin, por me një ndryshim, të cilin duhet ta konsiderojmë absolut: psikanaliza e vendos të vërtetën në fjalë.
Mund të themi se ky seminar i parë i Lakanit është një seminar mbi fuqinë e fjalës, prandaj kapitujt e fundit të seminarit titullohen: Fjala në transferencë.
Për këtë arsye subjekti, përtej kuptimit të fjalëve, duhet kuptuar në gjuhë, “…roli i së cilës është formues, themelor në historinë e tij (Sem. I, f. 21).
Dimë se Lakani, në këtë fazë të parë të mësimeve të tij, e vë theksin tek shënjuesi dhe simbolikja, ndërsa më vonë ai do ta vendosë theksin tek objekti a. Në të dyja rastet, gjatë rrugëtimit të tij, ai synon të shpjegojë se si e pathëna të mund të zbulojë vetveten.
Jemi në vitin 1953 dhe Lakani, disa muaj më parë, ka inaguruar zyrtarisht mësimet e tij me Ligjërimin e Romës (Funksioni dhe fusha e fjalës dhe gjuhës), në të cilin ai paraqet përkufizimin e tij të parë për të pavetëdijshmen: e pavetëdijshmja artikulohet si gjuhë, d.m.th., e pavetëdijshmja është si një zinxhir ku shënjuesi S1 artikulohet me shënjuesin S2, duke bërë që efekti i një shënjuesi të artikuluar me një shënjues tjetër të prodhojë një domethënie, një kuptim. Pra, duke zëvendësuar një shenjues S1 me një shenjues tjetër S2, ky i fundit duket se ndjek të parin, dhe kështu ky efekt zëvendësimi prodhon kuptimin. Prandaj zinxhiri është efekti i zëvendësimit, metaforës dhe metonimisë.
Por ka edhe një efekt tjetër të shënjuesit, na thotë që në fillim Lakani, një efekt ëndjeje i cili manifestohet për shembull gjatë kurës kur i analizuari kupton se, ndërsa diçka e re artikulohet duke folur, ka diçka që reziston dhe i shpëton kontrollit të tij.
Çfarë është ajo që shpëton?
Ajo që shpëton është mënyra se si çdo subjekt pozicionohet në lidhjen shoqërore, që nuk është gjë tjetër veçse lidhja seksuale në kuptimin e gjerë të fjalës.
Duket se Lakani lufton gjatë gjithë seminarit kundër objektivizimit të subjektit në psikologji. Dhe e bën këtë duke na bërë të kuptojmë se çfarë është gjuha, se si kuptimi i një fjale nuk mund të ndahet nga përdorimi i saj: nuk ka asnjë kuptim që të mos na referojë një kuptim tjetër. Mjafton të hapësh fjalorin për të kuptuar se si përkufizimi i një fjale ndërtohet duke u nisur nga një kuptim që i referohet një kuptimi tjetër dhe për rrjedhojë nuk ka fjalë për të cilën kuptimi nuk është shuma e përdorimeve të saj.
Prandaj Lakani na drejton drejt ndikimit të simbolikes gjatë kurës, duke e pozicionuar veten në mënyrë shumë kritike ndaj bashkëkohësve të tij frojdianë. Dhe çfarë bën Lakani: ai rilexon Frojdin, duke nxjerrë në pah mënyrën se si fjalët artikulohen me njëra-tjetrën, duke na thënë se dija nuk është gjë tjetër veçse mënyra me të cilën fjalët artikulohen me njëra-tjetrën, duke ndërtuar një rrjet. Një rrjet shkronjash, shënjuesish, – na thotë Lakani, që përbën dijen që quhet e pavetëdijshme.
Një dije që i analizuari e di, por jo në mënyrë eksplicite. Kjo është arsyeja pse Lakani thotë se qëllimi i tij është rifitimi i realitetit autentik të të pavetëdijshmes; dhe këtë e bën duke u nisur nga ato pika në të cilat vetë Frojdi u gjend në vështirësi: pasi, në një moment të caktuar gjatë kurës, ndodhte që e pavetëdijshmja të mos mbërrihej më: “Gjithçka që shkatërron vazhdimin e punës (analitike) konsiderohet rezistencë” (p. 41).
Por në cilën anë ndodhet dhe nga buron kjo rezistencë: nga ana e të analizuarit apo analistit?
Në vitin 1953 diçka në lidhje me psikanalizën po zhvlerësohej dhe për këtë arsye Lakani propozoi të rimendohej e gjithë psikanaliza duke u nisur nga dimensioni i saj më klinik dhe për rrjedhojë praktik, interpretimi. Në fakt, në atë kohë, analistët e kishin kuptuar se efektet e interpretimit po shterronin, nuk po kishin më efekt.
Si mund të rregullohej kjo?
Nëse, pavarësisht interpretimit, simptoma persiston, kjo do të thotë se subjekti reziston dhe atëherë duhet analizuar kjo rezistencë.
Për Lakanin, në fakt, ajo që e kishte larguar psikanalizën nga themeli i saj origjinal, ai frojdian, që në vitet 1920, ishte ky theksim i rezistencës në kundërshtim me atë që atëherë quhej material, ose ligjërimi i subjektit. Termi “rezistencë” është frojdian, por ai iu atribua Unit pa sqaruar se për cilin nocion të Unit bëhej fjalë. Për Lakanin, duke i atribuar rezistencën Unit, nga njëra anë riskojmë të lëmë në hije dimensionin e interpretimit, të deshifrimit të pavetëdijes – ëndrrave, lapsuseve, paraprakseve, asocimit të lirë – ndërsa nga ana tjetër riskojmë të theksojmë dimensionin e marrëdhënies imagjinare ndërmjet të analizuarit dhe analizuesit, të marrëdhënies nga Uni tek Uni.
Ndërsa i atribuonin rezistencën Unit, psikanalistët e viteve 1920 dhe 1930 sigurisht që mbështeshin në disa tekste frojdiane si Uni dhe Idi, por ata harronin se para këtyre viteve Frojdi kishte prezantuar një koncept tjetër të Unit, konceptin e Unit të lidhur me narcisizmin, Uni si objekt libidinal, Uni që buron nga libido edhe është objekt i saj. Duke ia atribuar rezistencën Unit, këta psikanalistë nuk e dinin që po ky Un ishte pozicionuar prej kohësh nga Frojdi në fushën e libidos, ata nuk e kuptuan se duke vënë theksin tek Uni, ata po e vendosnin theksin në dimensionin narcisist-imagjinar të një analize. Lakani ndërhyri duke vënë në dukje se ky dimension i rezistencës që i atribuohet Unit dhe që e vendos theksin midis Unit të të analizuarit dhe Unit të analistit, është një dimension që, nëse nuk njihet si i tillë, rrezikon të na bëjë të harrojmë se ekziston edhe një dimension tjetër i analizës, dimensioni simbolik, i ndërsubjektivitetit.
Duke i dhënë përparësi simbolikes, Lakani përpiqet të kurojë psikanalizën e imagjinares që e lë subjektin të çorientuar dhe pre të marrëdhënies midis dy Un-ëve, atij të të analizuarit dhe të analistit, në vend që të marrë rrugën simbolike që e çon të analizuarin drejt nënshtrimit ndaj fuqisë së shënjuesit dhe jo fuqisë së analistit (siç do të thotë ai në Seminarin XXIII): Si të mos e ndienim të gjithë se fjalët nga të cilat varemi na imponohen disi? f.91, Astrolabio, Romë).
Kjo është arsyeja pse Lakani paraqet, në këtë moment, ndryshimin midis simbolikes, imagjinares dhe reales, pikërisht duke dashur t’i përgjigjet kësaj situate. “Përvoja analitike në tërësinë e saj – siç shprehet Lakani në faqen 14 të këtij Seminari të parë – duhet të formulohet si një marrëdhënie në triadë dhe jo si një marrëdhënie duale”.
Ai dallon dy boshte: boshtin imagjinar dhe simbolik, boshtin e rezistencës dhe boshtin e fjalës. Nëse fillimisht theksi i teorisë së Lakanit u vendos në funksionin njëkohësisht identifikues dhe patologjik të Unit, ideja e tij e re është se qenia njerëzore është e çmendur nga pikëpamja strukturore (tema e kongresit të ardhshëm botëror të Psikoanalizës, Të gjithë të çmendur, që organizohet këtë vit nga Shoqata Botërore e Psikanalizës, i referohet pikërisht këtij pohimi): jo vetëm disa subjekte janë të çmendur, por qenia njerëzore është e prekur nga një çmenduri strukturore, pra nga një tjetërsim fillestar në imazhin e secilit, në vetë identifikimin e tij. Kjo teori e Unit, e identifikimit të Unit, e njohur me emrin Stadi i pasqyrës, është vetëm aspekti anekdotik i konceptimit të Lakanit.
Nga njëra anë, pra, teoria e identifikimit imagjinar përputhet me nocionin frojdian të narcisizmit: Frojdi e përkufizon Unin si një marrëdhënie – Uni është një objekt më vete – paraqet një dyfishim brenda subjektit; dhe nga ana tjetër Uni është në marrëdhënie me vetveten ashtu siç është në marrëdhënie me një tjetër; dhe marrëdhënia me një tjetër është marrëdhënie me një tjetër vete. Kjo është teoria frojdiane e narcisizmit: libidoja e objektit dhe libidoja narcisiste janë e njëjta libido: uni ose tjetri mund të vendosen në pozicionin e objektit, por është e njëjta libido që qarkullon.
Prandaj Uni është një marrëdhënie me një tjetër dhe me veten si një tjetër; kjo është origjina frojdiane e teorisë lakaniane mbi imagjinaren. Ekziston një origjinë tjetër, më eksperimentale, e cila merr parasysh si vëzhgimet e psikologëve në lidhje me njohjen e imazhit të vetes që fëmijët realizojnë para pasqyrës, po ashtu dhe fenomenin e ashtuquajtur tranzitivizëm të sjellë nga të tjerë psikologë, gjatë të cilit, fëmija duke parë një tjetër që bie, qan, apo fëmija që godet tjetrin thotë se ishte tjetri që e goditi. Lakani pohon se këta shembuj tregojnë se subjekti mbërthehet që në fillim nga imazhi i tjetrit, ai e identifikon veten duke u bazuar tek imazhi i tjetrit dhe ky tjetër trazon tek ai këtë ndjesi të vetvetes.
Këtu Lakani na paraqet një personazh të veçantë, Odisenë, i cili verbon Polifemin jo duke i futur një shtizë në sy, por duke i dhënë një sy. Syri është Uni që verbon të pavetëdijshmen, deri në masën që Uni e bën subjektin të besojë se është ndryshe nga ai që është në të vërtetë. Jo vetëm duke menduar se është vetvetja, por kur e merr veten për atë që është, ai e njeh akoma më pak veten në këtë tjetërsim. Tjetërsimi i parë, deliri i parë i identitetit, ka të bëjë me besimin se subjekti është tjetërkush nga ai që është. Modeli i pasqyrës, stadi i pasqyrës, jep një ide të këtij tjetërsimi fillestar. Pikërisht në momentin kur subjekti e identifikon veten si një Un, ai injoron pozicionin e vërtetë të qenies së tij aktuale dhe e njeh veten në një imazh virtual, por të përmbysur të vetvetes, ashtu si në pasqyrë.
Në këtë epokë, Lakani e gjen rrënjën e kësaj vetënjohjeje, të këtij lloj identifikimi, në lindjen e parakohshme të qënies njerëzore, e cila vjen në botë shumë herët, e papërshtatur, me një mangësi zhvillimi sensomotor, në një farë kuptimi ende inekzistente, ende jo në lartësinë e mundësisë së qënies; ekziston pra një hendek midis mundësive reale të qenies dhe asaj që kësaj qenie i kërkohet të jetë; ky hendek mbushet nga identifikimi në pasqyrë.
Pse, thekson Lakani, fëmija është kaq i ngazëllyer kur njeh veten në pasqyrë?
Sepse ky unitet që fëmija njeh për herë të parë e bën të kapërcejë hendekun që e ndan nga vetja. Imazhi i pasqyrës i jep atij një tërësi që nuk e ka në realitet. Identiteti që ai fiton, unifikimi i qenies së tij, është megjithatë që në fillim një tjetërsim, është gjetja e vetes tek tjetri, sepse ky imazh që i jep atij unitetin është jashtë vetes dhe si i tillë i sjell një tjetërsim brenda vetes.
Është e rëndësishme të kemi parasysh se fakti i njohjes në pasqyrë përbën një fazë në zhvillimin e identitetit dhe nuk është vetëm një fakt konjitiv. Lakani thekson se bëhet fjalë për një kënaqësi dhe për këtë arsye ai e vë theksin te ngazëllimi i fëmijës ndërsa njeh imazhin e tij. Uni nuk është thjesht një imazh mendor, por një imazh është mbi të gjitha një investim ku prania e Unit shkakton kënaqësi, krahasuar me atë që më parë përjetohej si inkoherencë, paaftësi, fragmentim i përvojës origjinale, mungesë koordinimi sensomotor.
Uni është thelbësor sepse sjell diçka: kompenson ankthin fillestar dhe kështu investohet, është një kënaqësi edhe për vetë faktin se boshti imagjinar karakterizohet nga një qëllim agresiv. Në fund të fundit kjo marrëdhënie me veten, ky identifikim është tashmë një marrëdhënie me veten si me një tjetër. Por ka një hendek midis asaj që subjekti ndjen dhe asaj që ai njeh në pasqyrë, asaj që i jep idenë e tërësisë, së unitetit; ky hendek shkakton një tension mes imazhit që subjekti njeh në pasqyrë dhe vetes, mes vetes dhe tjetrit si vetja, ose vetvetes si tjetri, në masën që ky imazh, ky identitet, ky Un i jep subjektit një qënie, një identitet, në të njëjtën kohë që ai rrëmben: Ai/ajo është identiteti im.
Në fund të fundit, identifikimi imagjinar i Unit është i dyfishtë që në fillim; që në fillim ka një vajtje-ardhje mes të dyve, siç e tregon tranzitivizmi tek fëmijët apo marrëdhënia e xhelozisë, magjepsjes, rivalitetit mes qenieve njerëzore. Për këtë arsye Lakani e bën, të gjithë patologjinë e kësaj periudhe të rritjes së fëmijës, të sillet rreth paranojës dhe për këtë arsye konsideron se normaliteti i dijes është patologjik, sepse është i kapur në këtë tjetërsim. Tjetërsimi është pra kënaqësi nga njëra anë, por rivalitet dhe agresivitet nga ana tjetër.
Në mënyrë të përmbledhur, nga njëra anë ky bosht imagjinar mbulon papjekurinë e qenies njerëzore, mbi të gjitha nga pikëpamja biologjike, si mungesë e qenies në simbolike dhe mungesë përbërëse e subjektit; nga ana tjetër, dimensioni imagjinar është më i afërt me vdekjen e subjektit, pasi vetë fakti i investimit të dimensionit të identitetit është treguesi i një zëvendësimi, ai vjen në vend të fatit të vdekjes dhe përmban një prekje vdekjeje, siç thotë Lakani. Nëse pranohet dimensioni imagjinar i Unit, mund të pranohet fakti se ky identitet mbulon një mungesë identiteti. Treguesi i ëndjes, i ngazëllimit, lidhet me faktin se Uni kompenson një mungesë, një pafuqi, një mos-qënie. Kjo është arsyeja pse, për Lakanin, boshti imagjinar është edhe boshti i vetëvrasjes, pasi në fund të fundit, ai është boshti i një alternative, i prirjes vetëvrasëse të natyrshme për qenien njerëzore, boshti i agresivitetit në të cilin tjetri është identiteti im, por që në të njëjtën kohë ma rrëmben atë duke zënë vendin tim. Uni vjen në vendin e subjektit, ndaj duke eleminuar Unin tek tjetri, pa e ditur, godas veten time, sepse tjetri është identiteti im. Duke goditur imazhin e pasqyrës nuk kam më identitet, godas veten.
Kjo shihet qartë në dimensionin e paranojës apo në një dimension më të shpeshtë, si ai i xhelozisë.
Siç shprehet Lakani në tezën e tij të doktoraturës, për rastin e Aimée, aktorja (që Aimée do të godasë) është një imazh ideal i vetes që e kishte magjepsur atë prej disa vitesh, i paraprirë nga funksioni i njerëzve të tjerë të idealizuar që i kishin dhënë një identitet imagjinar. Kështu Aimée, nga njëra anë magjepset nga tjetri dhe nga ana tjetër e përndjek atë, duke arritur deri aty sa tenton ta godasë me thikë. Lakani thotë se dimensioni vetëvrasës i një akti të tillë agresiv duhet parë në mënyrë retrospektive. Rasti i Aimée është një paranojë e vetëndëshkimit, pasi ajo burgoset dhe vuan dënimin. Më vonë Lakani do të nënvizojë, në mënyrë më të strukturuar, dimensionin vetëvrasës të aktit të Aimèe, si pasojë e aktit agresiv, i cili lë disi në hije faktin se vetë momenti i goditjes është një moment vetëvrasës, në të cilin Aimée anulon identifikimin e saj, godet tjetrin që i jep unitet dhe imazhin e vetes.
Pra, për ta përmbledhur, dimensioni imagjinar është një dimension i tensionit të vazhdueshëm, pa zgjidhje dhe Lakani thotë se e ai e vë theksin e analizës në dimensionin imagjinar që ekziston midis analistit dhe të analizuarit, si një marrëdhënie midis dy Un-ëve, e cila nuk mund ta çojë analizën deri në fushën e interpretimit, të të pavetëdijshmes dhe të theksojë dukuritë e dimensionit imagjinar (të përshkruara deri tani). Prandaj, vetë fakti i të vepruarit në nivelin imagjinar për ta drejtuar subjektin si Un që i reziston analistit dhe për të pohuar këtë dimension, vë theksin në aspektin imagjinar të subjektivitetit, në marrëdhëniet midis dy njerëzve, midis dy Un-ëve dhe thekson dimensionin e rezistencës që kjo zhvendosje synonte të zgjidhte.
Mendohej se duke analizuar rezistencat do të mund ti zgjidhnim ato; përkundrazi, fakti i analizimit të rezistencave, zhvendosja e analizës në boshtin imagjinar, i rriste edhe më shumë ato. Për këtë arsye, pasi zhvilloi për disa vite një klinikë dhe një teori analize rreth imagjinares, si një dimension për t’u shpërbërë në analizë, duke filluar nga viti 1953, Lakani nxorri në pah dimensionin tjetër që, sipas tij, na lejon të dalim nga ngërçi i analizës së rezistencave, nga ngërçi që vjen si pasojë e vendosjes së analizës në terma dualiteti. Ky është konteksti në të cilin vjen ky seminar i parë.
Kap. XVI: Ndërhyrjet e para mbi Balint-in
Për Lakanin, Balint është një analist, orientimi i të cilit ka pika të përbashkëta me disa nga kërkesat e nevojshme të marrëdhënies ndërsubjektive në analizë. Lakani dallon teorinë e marrëdhënieve objektale të zhvilluar në praktikën e Balint-it, e cila është e ndryshme nga ajo e analistëve që theksojnë praktikën e rezistencave. Megjithatë, filli i përbashkët i këtyre 3 paragrafëve dëshmon se teoria e Balint-it është ende një teori analitike që pozicionohet në boshtin imagjinar, megjithëse e formuluar në terma të ndryshëm nga ajo e analizës së rezistencave, por që praktika e Balint-it, kur ai ushtron si analist, mbështetet në boshtin simbolik.
Bëhet fjalë, pra, për dallimin mes teorisë dhe praktikës: teorisë së devijuar nga marrëdhënia analitike nga praktika e korrekte, kur kjo merr parasysh mundësinë e fjalës.
Në kapitullin XVI Lakani kritikon mbi të gjitha një teori të zhvillimit të dashurisë. Është një kritikë e përgjithshme e kontradiktave të kësaj teorie që dallon dashurinë primare nga dashuria gjenitale. Ideja e Balint-it, të cilën e zhvillon më shumë Alice Balint, gruaja e tij, është se dashuria primare është një dashuri ku, për subjektin, objekti nuk ka asnjë karakteristikë të vetën, dhe për këtë arsye i mungon subjektiviteti, dhe ku tjetri është thjesht një objekt për të kënaqur nevojat e subjektit, por nuk ka një dimension në vetvete. Dashuria pregjenitale ose primare nuk njeh kërkesat e partnerit dhe kjo e bën të kundërt me dashurinë gjenitale, ku përkundërazi partneri merret në konsideratë, tjetri njihet si poli i kërkesave të vetes. Ekziston një paragraf për karakterin, në të cilin Lakani kritikon idenë e një lidhje të mundshme mesanalizës së karakterit në psikanalizë dhe karakterologjisë së zhvilluar nga psikologët, e cila bazohet më tepër në aspekte psikobiologjike. Kjo na lejon të shtrojmë pyetjen e modifikimit të thellë të karakterit në analizë.
Balint-i interesohet për analizën e karakterit, ashtu si Wilhelm Reich në vitet 1930. Analiza e personazhit të Reich-it na intereson këtu, sepse është një nga format e rezistencës, një armaturë që duhet sulmuar për të lejuar shfaqjen e të pavetëdijshmes. Balint-i nuk i kushton shumë rëndësi aspektit të analizës së rezistencës, edhe pse interesohet mbi karakterin. Por ky nuk është thelbi i komentit që bën Lakani për Balint-in, ai fokusohet në fakt mbi dallimin midis dashurisë gjenitale dhe dashurisë primare. Vetë Balint-i vëren se, në artikujt psikanalitikë të viteve 1938-40, i gjithë fjalori psikanalitik po zhduket, për shembull termi “sadist”. Është një vërejtje paradoksale, pasi vetë disfunksioni midis boshtit imagjinar dhe boshtit simbolik është paradoksal, jo kontradiktor, sepse boshti imagjinar që Lakani e dallon nga boshti simbolik është boshti libidinal, i kënaqësive, në kundërshtim me boshtin simbolik që mbështetet mbi kuptimin. Dimensionit të kërkimit të kënaqësisë i kundërvihet dimensioni i kërkimit të kuptimit, i cili mund të konsiderohet boshti që fut, në dimensionin e psikanalizës, një dimension ndërsubjektiv, dimensionin e simbolikes.
Lakani vë në dukje se, në mënyrë paradoksale, në tekstet e analistëve të cilët në praktikën e analizës theksojnë dimensionin imagjinar, fjalori frojdian në lidhje me dimensionin libidinal po zhduket, çdo gjë që është libidinale zhduket dhe flitet vetëm për konfliktet midis Unit dhe Idit apo për dashurinë. Është paradoksale që përfundimisht Balint-i dhe të tjerët lënë mënjanë të gjithë dimensionin e shtytjes libidinale në favor të një teorie dashurie, e cila, mund të thuhet, është në thelb e privuar nga libidoja.
Çfarë bën Lakani?
Lakani paraqet dimensionin simbolik dhe vëren se gjithçka që po ndodh në analizë ka të bëjë me një harresë tëdimensionit libidinal. Dimensioni libidinal, ndryshe nga sa ndodhte në ato vite, Lakani e prezantoi duke e pozicionuar në boshtin imagjinar, për t’u dalluar nga boshti simbolik.
Boshti simbolik është boshti qendror i analizës për Lakanin.
Subjekti nuk mund të bazohet realisht në boshtin imagjinar, sepse boshti imagjinar është një bosht tjetërsimi, i cili në thelb e mban subjektin në një nivel frustrimi, pasi kënaqësia është së pari strukturalisht e dyfishtë, rivale me vetveten. Prandaj të bësh një analizë sipas këtij boshti do të thotë ta drejtosh subjektin në një nivel në të cilin ai vetëm mund të tjetërsohet, vazhdimisht.
Dimensioni ndërsubjektiv është përkundrazi dimensioni në të cilin subjekti mund të bazohet – është ai i fjalës – në masën që në marrëdhënien me tjetrin fjala nuk është në rivalitet, por është një marrëdhënie njohjeje: duke folur me tjetrin e njoh atë si subjekt dhe duke më dëgjuar tjetri më njeh si subjekt. Vetëm në dimensionin e fjalës mund ti largohemi boshtit imagjinar, i cili është në të njëjtën kohë një bosht magjepsjeje dhe rivaliteti. Fjala është dimensioni në të cilin nuk bëhet fjalë për narcisizëm, për ëndje, por për të vërtetën e qënies.
Në boshtin imagjinar objekti i parë është kënaqësia, ëndja, tjetri është në thelb vetja; kemi të bëjmë këtu me dimensionin e narcisizmit të zhvilluar nga Frojdi.
Në boshtin simbolik objekti është të njihesh si subjekt nga një subjekt tjetër.
Kështu Lakani na paraqet dallimin brenda vetë dëshirës dhe në përgjithësi për boshtin imagjinar ai përdor shumësin, dëshirat në boshtin a-a’ dhe dëshirën, në njëjës, në boshtin simbolik, dëshirë për atë që nuk ka objekt tjetër përveçse njohjen si dëshirë nga një tjetër dëshirë, ndryshe nga dëshirat që kanë objekt kënaqësie. Modeli i kësaj marrëdhënieje tjetër, që thekson fjalën dhe është i njëkohshëm me marrëdhënien imagjinare, por që duhet dalluar në analizë, është fjala themeluese. Thënia e famshme “ti je gruaja ime” nuk është një marrëdhënie rivaliteti apo magjepsjeje. Ajo nuk përjashton marrëdhënien imagjinare, por thekson faktin se kjo fjalë ndërton subjektin pikërisht në atë moment kur i drejtohemi tjetrit dhe nëpërmjet asaj lëvizjeje që i drejtohet tjetrit. Duke thënë “ti je gruaja ime” unë marr në mënyrë të prapakthyeshme përkufizimin për veten, nuk e marr nga një pohim imagjinar “Unë jam burrë” ose “Unë jam burri yt”, por e marr në një lëvizje dialektike që ia drejtoj tjetrit, i cili duke më dëgjuar në heshtje ndërton identitetin e subjektit që flet. Të thuash “Ti je gruaja ime” nuk është një dimension përshkrues, është një akt, nuk është përshkrim i diçkaje që është, nuk është një dimension imagjinar, është një dimension që i referohet dëshirës së Tjetrit, përgjigjes së tij, aprovimit të tij. Të thuash “Ti je gruaja ime” është një thirrje, jo një përshkrim. Është një akt që përfshin subjektin që e thotë atë dhe që në mënyrë të prapakthyeshme jep përkufizimin e subjektit në përgjigjen e Tjetrit. Fjala themeluese është prototipi i marrëdhënies mbi boshtin subjekt-Tjetri, është boshti i fjalës (Skema L).
Analiza e rezistencave nuk është analiza e një marrëdhënieje ndërsubjektive, dikush që i drejtohet një tjetri në një dimension historik, siç është ai i fjalës themeluese. Nuk është se një grua është thjesht e jotja. Ajo bëhet e tillë nëse pajtohet me ty, pasi ia ke thënë, në këtë lëvizje historike. Për Lakanin analiza duhet të zhvillohet mbi këtë model, mbi këtë bosht të fjalës, ndërsa dimensioni i rezistencës është dimensioni ku ndërhyhet mbi faktet.
Balint-ët, ashtu si të tjerët, zhvilluan një teori të marrëdhënieve objektale, në të cilën kemi të bëjmë me dy individë, dy trupa – ky është nocioni i two bodies psychology – jo një unitet monadik, por një marrëdhënie. Në një farë kuptimi ky është një formulim më i afërt me atë që zhvillon Lakani, por ai e kritikon sepse është ende një marrëdhënie nga objekti në objekt dhe që mbetet ende duale.
Për vjenezët, nga ana tjetër, ekziston një fazë e parë në të cilën subjekti mbyllet në vetvete, nuk ka marrëdhënie me objektin, ndërsa hungarezët dhe më pas anglezët do të zhvillojnë më shumë një dimension relacional, që i referohet dualitetit fillestar: që në fillim të kësaj marrëdhënie subjekti del nga vetvetja për të krijuar një marrëdhënie objektale. Por Lakani thotë se nuk mjafton vetëm të flasim për dy, mbetemi gjithsesi të ngecur, pa e ditur, në një marrëdhënie aktuale.
Dy Un-ë mund të kuptohen në dy mënyra të ndryshme: njëra është marrëdhënia duale e two bodies psycology si një marrëdhënie midis dy objektesh dhe tjetra, një marrëdhënie midis dy subjekteve; pra në dimensionin a-a’. Nga njëra anë gjendemi në boshtin imagjinar, në dimensionin objektal dhe nga ana tjetër në një marrëdhënie simbolike, ndërsubjektive.
Në marrëdhënien objektale regjistri simbolik zhduket plotësisht dhe si pasojë edhe regjistri imagjinar. Objektet humbasin një vlerë absolute. Lakani do të tregojë se kur Balint-i ushtron praktikën e tij, ai nuk sillet si teoricien i marrëdhënieve objektale, por teoria e tij mbi analizën e konsideron marrëdhënien analist-i analizuar si një marrëdhënie objektale.
Në fund të paragrafit të parë, Lakani thotë: “Balint-i na tregon se si të sillemi: të krijojmë një atmosferë, një atmosferë personale, një atmosferë të përshtatshme. Vetëm kaq ka për të thënë. Ai është jashtëzakonisht i pasigurt, ai heziton në skajet e të pathënave, dhe më pas sjell realitetin, atë që ai e quan ngjarje. Sigurisht analiza nuk kryhet në këtë mënyrë sepse kështu biem mbi qafën e pacientit dhe ai në tonën. Kufizimi i mekanizmave të analistit ngre problemin se në cilin plan ushtrohet veprimi i tij. Kështu Balint-it i duhet të zgjojë të gjithë regjistrat e reales” (f. 242).
Këtu ka një kritikë në lidhje me pasojat që ky konceptim i praktikës klinike sipas marrëdhënies objektale mund të sjellë për të. Mendoj se këtu Lakani aludon për një pasazh në një artikull të Balint-it, pjesë e tekstit të tij Dashuria primare, e vitit 1949, në të cilin dimensioni ndërobjektiv, ku vetë analisti është objekt i një kënaqësie që merr subjekti si objekt kënaqësie, është më i dukshëm, ndërsa këtu Balint-i flet për kontributin e analistit në krijimin dhe ruajtjen e situatës analitike:
“Është evidente se çdo marrëdhënie njerëzore është libidinale, kështu është edhe me marrëdhënien midis pacientit dhe analistit të tij, të cilën e kemi quajtur transferencë që kur Frojdi zbuloi natyrën dhe dinamikën e saj në rastin e famshëm të Dorës. Por edhe marrëdhënia e analistit me pacientin e tij është po ashtu libidinale, edhe pse i vëmë emrin e kundërtransferencës, apo të sjelljes, një ombrellë për atë që ndodh gjatë transferencës…”.
Çështja nuk është, thotë Balint-i, të zgjedhësh midis neutralitetit dashamirës, shoqëruar me interpretime të sakta apo përqafimit të pacientit, por të dish se sa dhe çfarë e kënaq pacientin nga njëra anë dhe analistin nga ana tjetër; të dy duhet të gjejnë kënaqësi. Kjo është ajo që mendoj se kritikon Lakani, faktin që Balint-i sjell dimensionin e kënaqësisë. Për Lakanin mund dhe ekziston një dimension i kënaqësisë dhe në të vërtetë ai ishte shprehur tashmë se në literaturën analitike të asaj kohe dimensioni libidinal po zhdukej pak nga pak. Megjithatë, ta valorizosh atë nuk do të thotë ta venodosësh në praktikën e analizës. Ai duhet valorizuar për ta dalluar nga dimensioni që vepron në analizë, që është dimensioni i interpretimit, fjala themeluese, ajo e ndërsubjektivitetit.
Kap. XVII – Marrëdhënia objektale dhe marrëdhënia ndërsubjektive
Titulli i kapitullit përmban kundërshtinë që qëndron në themel të zhvillimit të këtyre dy kapitujve të Lakanit, ndërobjektiv dhe ndërsubjektiv. Balint-i është pjesë e traditës së nisur nga Ferenczi, ku theksohej shqetësimi për rolin që duhej të luante iniciativa e analistit dhe qënia e tij në çdo moment të analizës.
Frojdi e ka pranuar gjithmonë, si krejtësisht evident, faktin se në raste të caktuara është e nevojshme të dihet se si të ndërhyhet në mënyrë aktive duke vendosur kufijtë e nevojshëm, por përtej kësaj këshille të Frojdit, Ferenczi është interesuar më shumë në lidhje me iniciativën e analistit në përgjithësi, siç shprehet Balint-i në artikullin e tij Cili është kontributi i analistit në krijimin e atmosferës së seancës, të transferencës? Ferenczi ngriti pyetjen mbi qënien e analistit, për atë se çfarë duhet të jetë analisti; janë tema që Lakani do t’i trajtojë më vonë në tekstin e tij Drejtimi i kurës, në 1958, ku thekson se analisti është ai që drejton kurën dhe se nuk duhet të merret me drejtimin e pacientit. (Shkrime, vëll. II, f. 581).
Balint-i i përket, pra, traditës hungareze që u zhvillua rreth çështjes së marrëdhënies midis analistit dhe të analizuarit, një traditë që u morr shumë me interpretimin, por më tepër me marrëdhënien analist-i analizuar, thotë Lakani “… një situatë ndërnjerëzore që përfshin njerëz, dhe që si e tillë përmban një farë reciprociteti. Këto çështje sot shprehen në terma transference dhe kundërtransference. Balint-i i përket pra kësaj periudhe nga viti 1930 deri në ditët e sotme, që karakterizohet nga një rritje progresive e nocionit të marrëdhënieve objektale në analizë” (f. 245). Një konceptim që Lakani, bashkë me shqetësimin e hershëm mbi marrëdhënien i analizuar-analist, e vendos vazhdimisht në termat e një marrëdhënieje ndërnjerëzore, duke zbuluar në një farë mënyre atë që mund të ishte një koncept dekodues i analizës, një teknikë e pastër interpretimi.
Hungarezët ishin të ndjeshëm ndaj dimensionit relacional të analizës dhe pikërisht në këtë mjedis, analisti Balint zhvilloi dhe kontribuoi në këtë konceptim të marrëdhënies së objektit, sipas së cilit marrëdhënia analitike konceptohet edhe si marrëdhënie objektale.
“Le të nisemi pra nga marrëdhënia e objektit. Është në zemër të të gjitha problemeve, do ta shihni. Pra, le të shkojmë drejt thelbit. Qendra e këndvështrimit të Balint-it në përpunimin e konceptimit të marrëdhënies së subjektit është kjo: marrëdhënia e objektit është ajo që lidh një nevojë me një objekt që e plotëson atë. Në konceptimin e tij një objekt është, para së gjithash, një objekt kënaqësie. Gjë që nuk na habit, duke qenë se përvoja analitike zhvillohet në rendin e marrëdhënieve libidinale, në rendin e dëshirës. Që ndoshta do të thotë se përkufizimi i objektit, në përvojën njerëzore, si ai që përmbush një nevojë është një pikënisje e vlefshme, nga e cila mund të zhvillojmë, grupojmë dhe shpjegojmë se çfarë na mëson përvoja haset dhe në analizë? (f. 245)
Kështu hungarezët dhe Balint-i tregojnë se nuk jemi vetëm, jemi të paktën dy, se ka gjithmonë një objekt, por thotë Lakani, ky konceptim është kufizues, pasi redukton gjithçka që mund të quhej objekt i përvojës njerëzore në diçka që përmbush një nevojë.
“Marrëdhënia e objektit themelor plotëson për Balint-in atë që mund të quhet forma e plotë, forma tipike. Ajo i ofrohet asaj në mënyrën tipike të të ashtuquajturës dashuri primare, pra në formën e marrëdhënies midis nënës dhe fëmijës. Një artikull që pasqyron këtë pikë është Dashuria e nënës dhe dashuria për nënën e Alice Balint. Sipas saj, karakteristikë e marrëdhënies së fëmijës me nënën është se nëna, si e tillë, plotëson të gjitha nevojat e fëmijës. Kjo sigurisht që nuk do të thotë se ndodh gjithmonë kështu, por është strukturale për situatën e fëmijës dhe këtu nënkuptohet gjithë sfondi animal”. (f. 246)
IIdeja e Lakanit është se këta njerëz, të interesuar për të futur dimensionin objektiv në psikanalizë, dhe për të çliruar subjektin nga solipsizmi i tij, e përkufizojnë marrëdhënien e objektit duke injoruar gjithë dimensionin simbolik të marrëdhënies dhe duke reduktuar dimensionin e përmbushjes së nevojës: ekziston një objekt, por ky objekt synon thjesht të plotësojë nevojën; dhe kjo është ajo që ofron modeli i marrëdhënies nënë-fëmijë. Fëmija supozohet të ketë një objekt, që në fillim, në kundërshtim me idenë e narcisizmit primar për autizmin primar, të teorizuar nga vjenezët, por ai është një objekt i plotësimit të nevojës. Kjo është dashuria primare midis nënës dhe fëmijës dhe i gjithë sfondi animal qëndron në themel të saj, në kuptimin që, thotë Lakani, marrëdhënia nënë-fëmijë konceptohet si një marrëdhënie biologjike, e supozuar harmonike midis subjektit që ka nevojë për objektin që plotëson këtë nevojë, sikur natyra të kishte parashikuar se për çdo nevojë të individit korrespondon një objekt që e përmbush atë, se për të gjitha nevojat e fëmijës ekzistojnë objekte që i përmbushin ato dhe nëna supozohet të plotësojë të gjitha nevojat e fëmijës. Ky do të ishte dimensioni struktural; nëse nuk plotësohen të gjitha nevojat, kjo ndodh vetëm për shkak të një aksidenti që mund t’i ndërlikojë gjërat, por në thelb marrëdhënia e dashurisë është një marrëdhënie e bashkëpërshtatjes së subjektit dhe objektit.
Vëzhgimi i dytë i Lakanit është më interesant:
“Për fëmijën, gjithçka që është e mirë vjen nga nëna, kjo është e vetëkuptueshme. Asgjë nuk nënkupton autonominë e këtij partneri, asgjë nuk nënkupton që nëna është një subjekt më vete. Nevoja kërkon. Dhe gjithçka në marrëdhënien e objektit orientohet drejt përmbushjes së nevojës. Nëse ka një harmoni të paravendosur, mbyllje të marrëdhënies së parë objektale të qenies njerëzore, prirje drejt kënaqësisë së përsosur, në mënyrë strikte duhet të jetë saktësisht e njëjta gjë në anën tjetër, në anën e nënës”. (f. 246)
Nëse marrëdhënien objektale e konceptojmë si një marrëdhënie ku një nevoje i përgjigjet një objekt që e përmbush atë, e njëjta gjë vlen edhe për nënën. Në të njëjtën mënyrë duhet konceptuar edhe raporti objektal i nënës me fëmijën.
“Dashuria e nënës për pinjollët e saj ka saktësisht të njëjtin karakter harmonie të paracaktuar në nivelin primitiv të nevojës. Edhe në të, kujdesi, kontakti, ushqyerja me gji, gjithçka që e lidh me pinjollin e saj, plotëson një nevojë që e plotëson atë”. (f.246-247)
Pasoja dramatike e këtij konceptimi është se nëse secili është objekt i kënaqësisë së tjetrit në një moment të caktuar “…kur nuk ka mbetur asgjë për të dhënë, merret… Kemi të bëjmë me të njëjtin sistem, gjendemi në regjistrin e kënaqësisë jetike, nuk ekziston një hendek midis të ushqyerit dhe të ngrënit. (f. 247)
Nëna është gjithçka për fëmijën, por, në të njëjtën kohë, fëmija është gjithçka për nënën. “Për këtë arsye, kur nuk ka asnjë mënyrë për t’ia dalë ndryshe, fare mirë ajo mund ta gëlltitë atë. Thithja është pjesë e marrëdhënieve ndërmjet kafshëve, e marrëdhënieve objektale. Në kohë normale fëmija ushqehet nga nëna e tij, e thith atë aq sa mundet. Edhe reciprokja është e vërtetë. Kur nëna nuk mund të bëjë ndryshe, e gëlltit atë (f.247).
Marrëdhënia e objektit, e konceptuar si koordinim i një nevoje me një objekt, vlen edhe për nënën; kjo është arsyeja pse Lakani e quan atë ndërobjektivitet: secili është objekt për tjetrin.
“Për ta përmbledhur, marrëdhënia nënë-fëmijë paraqitet këtu si pikënisja e një komplementariteti të dëshirës. Ka bashkëpërshtatje të drejtpërdrejtë të dëshirave, të cilat janë të lidhura me njëra-tjetrën. Mospërputhjet dhe hendeqet nuk janë asgjë tjetër veç aksidentale”. (f. 247)
Bëhet fjalë për një qark të mbyllur, që vërtitet rreth vetes vazhdimisht, veçse kur nuk ka asgjë për të ngrënë, atëherë hamë njëri-tjetrin. Këtu hasim përsëri dëshirën, gjë që nuk duhet të na habisë, pasi përvoja analitike zhvillohet në rendin e marrëdhënieve libidinale dhe dëshirës. Këtu dëshira duhet vendosur në dimensionin e kënaqësisë.
Është e rëndësishme të dallojmë se në cilin bosht ndodhet dëshira: dëshira e dëshirës, jo dëshira për objekt. Ajo që Lakani vë në dukje këtu është se Balint-i në thelb e asimilon dimensionin imagjinar thjesht në dimensionin e përmbushjes së nevojës.
Në vitet 1960, Lakani na paraqet një dimension përmbushjeje në vetë dimensionin simbolik. Kjo korrespondon me atë që Frojdi kishte paraqitur në tekstin e tij Përtej parimit të kënaqësisë: një lloj tjetër përmbushjeje, e ndryshme nga ajo që ofron kënaqësi, një përmbushje që lidhet me gjuhën, me përsëritjen, shënjuesin, një përmbushje që nuk jep kënaqësi, që është vdekjeprurëse, por që në të njëjtën kohë është një përmbushje e cila ka rëndësi për subjektin.
Ndërsa më vonë ëndja do të konsiderohet si një dimension specifik njerëzor, këtu, në momentin e parë të mësimeve të Lakanit, gjithçka që gjendet në dimensionin libidinal, kënaqësia, kufizohet në boshtin imagjinar dhe konsiderohet nga Lakani si një zgjatje e dimensionit animal.
Në fund të paragrafit të parë ka një koment për dallimin midis hungarezëve dhe vjenezëve. Këta të fundit pohojnë se në fillim të zhvillimit nuk ka asnjë objekt për fëmijën, ndërsa hungarezët dhe më pas Melanie Klein flasin për ekzistencën e një objekti që në fillim. Lakani afrohet më tepër me mendimin e hungarezëve në kuptimin që për subjektin ekziston që në fillim një objekt interesi në botë. Si mund ta mohojmë këtë nëse vëzhgojmë një të porsalindur, 15-20 ditësh, që shfaq interes për objekte të veçanta? Prandaj, ideja tradicionale është se autoerotizmi është fati primitiv i libidos, duhet interpretuar.
“Balint-i e përkufizon marrëdhënien e objektit nëpërmjet përmbushjes së një nevoje, së cilës objekti i përgjigjet në mënyrë të prerë, të plotë, në formën e dashurisë primare, modelin e parë të së cilës e na e jep marrëdhënia nënë-fëmijë. Mund të hyjmë në idenë e Balint-it nëpërmjet nje rruge tjetër. Por pavarësisht rrugës që marrim do të gjendemi gjithmonë para të njejtave ngërçe dhe të njëjtave probleme, sepse ajo ide është koherente në vetvete. Kur nisesh nga një raport i tillë objektal nuk ka asnjë mënyrë për të dalë”. (f. 248-249)
Kjo ngre problemin e konceptimit të ekzistencës së një lloji tjetër marrëdhënieje, ndryshe nga ajo e përcaktuar nga marrëdhënia e objektit, pra ajo që Balint-ët e quajnë dashuri gjenitale. Ajo që bën dallimin midis dashurisë gjenitale dhe dashurisë pregjenitale është qasja në realitetin e tjetrit si subjekt. Subjekti merr parasysh ekzistencën e subjektit tjetër si të tillë, ai shqetësohet jo vetëm për kënaqësinë e partnerit të tij, por për shumë kërkesa të tjera. E gjithë kjo kuptohet qartë. Për Balint-in kjo i përket një rendi të caktuar, prandaj një adult është më i ndërlikuar se një fëmijë, por në thelb regjistri i kënaqësisë është i njëjtë. Ekziston një kënaqësi e mbyllur, për dy vetë, për të cilën idealja do të ishte që secili nga të dy të gjejë tek tjetri objektin që plotëson dëshirën e tij. Ideja e Lakanit është se Balint-i paraqet një marrëdhënieje gjenitale të ndryshme nga dashuria primare, pregjenitale, ku mund të mbërrijmë realitetin e tjetrit si subjekt – ku nevojat e tij kanë rëndësi, tjetri është po ashtu një self sepse zhvillohet – por modeli i kënaqësisë është i njëjti. Dashuria gjenitale është një realitet më i ndërlikuar, por kjo nuk përbën problem për Balint-in, sepse ai ngec në skemën e zhvillimit.
Nga mund të vijnë këto aftësi superiore të konsiderimit të tjetrit, nga i nxjerr ato Balint-i?
“Nevojitet që këto elementë që ai i quan dhembshuri, idealizim, të vijnë nga diku dhe janë këto mirazhe dashurie që mbulojnë aktin gjenital, la carte du Tendre. Balint-i nuk mund ta mohojë këtë dimension, të cilin vetë klinika e demonstron. Pastaj thotë, dhe këtu teoria e tij griset nga lart poshtë, origjina e gjithë kësaj është pregjenitale” (f.250).
Por kemi një kontradiktë nëse pranojmë se pregjenitalja karakterizohet nga fakti i mosmarrjes parasysh të kërkesave të tjetrit, deri në kufijtë e gëlltitjes së tjetrit, dhe dashuria gjenitale konsiderohet si ajo që merr parasysh dëshirën e tjetrit dhe si rrjedhojë karakterizohet nga një dimensioni i dhembshurisë, i idealizimit. Balint-i thotë se këto aspekte të dashurisë vijnë nga pregjenitalja ndërsa ai e kishte përcaktuar pregjenitalen si një lloj marrëdhënieje me tjetrin, ku tjetri është thjesht objekt i plotësimit të nevojës.
“Është e madhe. Do të thotë se ai është i detyruar të bazojë, mbi primary love, një dimension origjinal të stadit gjenital, i cili përmban këtë marrëdhënie kaq komplekse me tjetrin dhe përmes së cilit çiftëzimi shdërrohet në dashuri. Por, që nga ai moment, ka kaluar koha e përkufizimit të primary love si një marrëdhënie objekti e mbyllur në vetvete, pa ndërsubjektivitet. Ja ku vjen gjenitalja e cila duhet nxjerrë pikërisht nga kjo primary love që përbën marrëdhënien ndërsubjektive. Kjo është kontradikta e doktrinës së tij.” (f. 250)
Paragrafi që vijon nënvizon të njëjtën kontraditë.
Si ta zgjidhim këtë?
Lakani thotë se, në fund të fundit, nuk është aq e gabuar të mendosh se përvoja e selfishness vjen nga ky stad pregjenital, nga i cili ai e kishte përjashtuar më herët. Është e vërtetë, është një fakt krejtësisht i dukshëm që zbulohet gjatë përvojës analitike, por ai bie në kundërshtim me të gjithë teorinë e primary love.
Lakani i përmbys gjërat dhe thotë se është e vërtetë që ky dimension idealizimi, kjo dhembshuri, vjen nga faza që i paraprin dashurisë gjenitale, por në këtë rast do të duhej të ndryshonte gjithçka me konceptimin e dashurisë pregjenitale dhe të futej ndërsubjektiviteti që nga fillimi, sepse nëse dimensioni ndërsubjektiv karakterizon dashurinë gjenitale, kjo do të thotë se një dimension ndërsubjektiv ka qenë i pranishëm që në fillim.
Në paragrafin e tretë, Lakani tregon se dimensioni ndërsubjektiv është tashmë i pranishëm në primary love duke iu rikthyer teorisë frojdiane të pulsioneve, perversionit polimorf të fëmijës. Ai e vë theksin te ndërsubjektiviteti, duke u kujtuar analistëve dimensionin origjinal të pulsioneve tek Frojdi. E gjithë çështja është nëse pulsioni duhet konceptuar sipas modelit të marrëdhënies objektale, siç bën Balint-i dhe të tjerët, domethënë si një marrëdhënie në të cilën nevoja mund të plotësohet nga një objekt, apo sipas Frojdit, si një dimension vërtet njerëzor, të lidhur me atë që Frojdi e quan perversioni polimorf i fëmijës, i shkëputur nga bota shtazore dhe i lidhur tashmë me ndërsubjektivitetin. Nëse ekziston ndërsubjektiviteti në dimensionin e dashurisë gjenitale, ai është i pranishëm në fazën pregjenitale dhe prej andej vjen; atëherë faza pregjenitale nuk duhet konceptuar më si stadi i plotësimit primitiv të një nevoje, por si një stad ndërsubjektiv. Për ta treguar këtë, Lakani i drejtohet teorisë frojdiane të pulsioneve e cila e nënkupton ndërsubjektivitetin që në fillim, që në fëmijëri.
“Nëse analiza ka bërë një zbulim pozitiv mbi zhvillimin libidinal, ky ka të bëjë pikërisht me faktin se fëmija është pervers dhe madje një pervers polimorf”. (f. 251)
Përkundërazi, Balint-ët do të theksojnë një lloj konfuzioni midis marrëdhënies së dashurisë fëmijë-nënë dhe marrëdhënies së plotësimit të nevojës ushqimore, duke ngatërruar gjirin që ushqen me gjirin si një objekt pulsioni.
Lakani i rikthehet kësaj specifike frojdiane duke pohuar dimensionin e perversionit tek pulsioni. Në një farë kuptimi, teoria e marrëdhënies së objektit mund të duket se është një teori më libidinale, më afër trupit të praktikës së analizës, krahasuar me një teori që thekson fjalën, por në fakt është një teori që përjashton dimensionin e vërtetë frojdian nga libidoja, ajo seksuale dhe e vë theksin mbi trupin duke e privuar nga ky dimension, nga perversiteti polimorf që propozon Lakani. Kjo do të thotë se Lakani propozon diçka që nuk ka më të bëjë me kënaqësinë animale, që nënkupton diçka më të sofistikuar, më ndërsubjektive.
Çfarë është ky perversitet primar?
Duhet të nisemi nga fakti se psikanaliza e morri shtysën nga një seri e caktuar manifestimesh klinike, ndër të cilat, perversioni. Nëse perversionet ndërhyjnë në pregjenitale, duhet të kujtojmë se cilat janë ato, atje ku shfaqen qartë dhe pa kufizime.
Në fenomenologjinë e perversioneve, ku implikohet faza pregjenitale dhe fenomenologjia e dashurisë, si zbatohet nocioni i Balint-it për marrëdhënien objektale?
Pikërisht e kundërta, përgjigjet Lakani: nuk ekziston ndonjë formë marrëdhënieje perverse, struktura e së cilës nuk mbështetet mbi marrëdhënien ndërsubjektive në çdo moment të përjetimit të saj. Pra, pregjenitalja nënkupton ndërsubjektivitetin.
“Një gjë është e sigurt: marrëdhënia sadiste vazhdon vetëm nëse tjetri ndodhet pikërisht në kufirin ku ai mbetet ende subjekt. Nëse nuk ka gjë tjetër veçse një reagim mishi, në formën e një molusku që i dridhen skajet dhe që pulson, nuk ka më marrëdhënie sadiste”. (f. 252)
Viktima duhet të mbetet gjallë dhe kjo është gjithë drama e Sade-s. Është e habitshme që këto vajza vuajnë nga gjithë ato gjëra dhe mbeten gjallë. E rëndësishme është që subjekti të mbetet subjekt, përndryshe nuk ka më një marrëdhënie sadiste. “Ndryshe, subjekti sadist do të ndalej aty, duke hasur papritur një zbrazëti, një boshllëk, një zgavër. Marrëdhënia sadiste në të vërtetë nënkupton që pëlqimi i partnerit është rrëmbyer” (f. 252).
Duhet pra, që subjekti të shtyhet deri në pikën ku do ta reduktonte veten në një objekt të pastër, por duke mbetur subjekt. Që të ketë perversitet, tjetri duhet të mbetet në kufirin e subjektivitetit të tij. Më pas Lakani i drejtohet Jean Paul Sartre në lidhje me vojerizmin. Në sadizëm nuk kemi të bëjmë me subjekte të nënshtruara ndaj një nevoje, në lojë secili identifikohet me tjetrin, ndërsubjektiviteti është dimensioni thelbësor. Shumica e perversioneve, për sa i përket ekzekutimit të tyre, mbeten thjesht zbavitje, perversioni është në thelb një vënie në skenë. Dallimi midis krimit paranojak dhe sadizmit është se krimi paranojak nuk është sadist, ai është një krim që përfshin arritjen e dimensionit të objektit të tjetrit ndërsa sadizmi nënkupton ndërsubjektivitet, vënie në skenë, ruajtjen e dimensionit zbavitës; gjendemi, pra, në boshtin imagjinar. Lakani tenton të tregojë se perversioni ka tendencën të krijojë një mbivendosje të boshtit subjektiv dhe imagjinar. Qëllimi i analizës është të distancojë dy boshtet nga njëri-tjetri dhe për këtv arsye analisti nuk duhet ti përgjigjet të analizuarit vis à vis.
Pra, perversioni është, në një farë mënyre, e kundërta e analizës, pasi tenton të mbivendosë dy boshtet për të ngatërruar ndërsubjektivitetin dhe imagjinaren, por në të njëjtën kohë tregon që ndërsubjektiviteti ekziston. Ai është pra një marrëdhënie kënaqësie libidinale, por që përfshin ndërsubjektivitetin.
Lakani këtu përshkruan sadizmin dhe vojerizmin për të treguar se bëhet fjalë për një ndërsubjektivitet imagjinar, një dimension imagjinar kënaqësie, por edhe ndërsubjektivitet.
“Autori vë në dukje të gjithë demonstrimin e tij rreth fenomenit themelor që ai e quan vështrim. Objekti njerëzor dallohet fillimisht, ab initio, në fushën e përvojës; nuk mund të krahasohet me asgjë tjetër fakti që është objekt ai që më shikon. (f. 252)
Ekziston një konceptim tjetër i marrëdhënies së objektit në lidhje me plotësimin e nevojës.
“Sartre përdor thekse jashtëzakonisht fine në këtë drejtim. Vështrimi për të cilin bëhet fjalë nuk ngatërrohet absolutisht me faktin, për shembull, që unë shoh sytë e tij. Mund ta ndjej veten duke u vëzhguar nga dikush edhe pa parë sytë apo imazhin e tij. Mjafton që diçka të më tregojë se dikush mund të jetë atje.” Kjo dritare, nëse është errësirë dhe nëse ka arsye për të menduar se dikush mund të ndodhet pas saj, mund të shndërrohet në një vështrim. Që në momentin që ekziston ky vështrim, unë jam diçka tjetër, pasi ndjej se bëhem objekt për vështrimin e të tjerëve. Por në këtë pozicion, që është reciprok, tjetri e di se unë jam një objekt i cili e di që po vështrohet. E gjithë fenomenologjia e turpit, ndrojtjes, prestigjit, e frikës së veçantë që krijohet nga vështrimi, është përshkruar në mënyrë të admirueshme dhe ju këshilloj t’i referoheni veprës së Sartre”. (252-3)
“Kështu tërësia e fenomeneve kthehet në atë tërësi ndërsubjektiviteti që karakterizohet nga manifestime që ne përkohësisht i vlerësojmë si perverse”. (f. 254)
Edhe dimensioni i dashurisë i përshkruar nga Sartre duhet kuptuar në këtë sens. I gjithë ky kapitull synon të demonstrojë, në kundërshtim me konceptimin e Balint-it për marrëdhënien e objektit, se marrëdhënia e objektit, e kuptuar saktë nga pikëpamja psikanalitike, është një marrëdhënie që nënkupton ndërsubjektivitet. Për të folur mbi ndërsubjektivitetin në stdin gjenital, duhet që ai të jetë i pranishëm edhe në fazën pregjenitale. Ne mund të shohim se në një seri të tërë fenomenesh – si sadizmi, vojerizmi dhe madje edhe marrëdhënia e dashurisë – ka një përzierje të dimensionit imagjinar me dimensionin ndërsubjektiv, një përzierje të plotësimit të dimensionit të marrëdhënies me subjektin tjetër në marrëdhënien duale mes dy subjekteve; dimensioni simbolik, ai i fjalës, mbulohet nga dimensioni i plotësimit. Përvoja e dashurisë është një zonë e ndërmjetme dhe e paqartë midis simbolikes dhe imagjinares. Përvoja e dashurisë konkrete ndryshon nga pakti fillestar, “ai i, ti je gruaja ime ose burri im, për të cilin aludoj shpesh kur flas në regjistrin simbolik të skenave… (f. 254)”, me fenomenologjinë e dashurisë dhe gjithçka që zhvilloi Sartre, si për të thënë: dua të bëhem për tjetrin objekti që ka të njëjtën vlerë jetësore për të dhe që ka respekt për lirinë dhe trupin e tij.
“Nëse dashuria është tërësisht e përfshirë në këtë ndërsubjektivitet imagjinar, mbi të cilin dëshiroj të përqëndroj vëmendjen tuaj, nevojitet pjesëmarrja e regjistrit simbolik, e shkëmbimit liri-pakt, që mishërohet në fjalën e dhënë”. (f. 255)
Këtu, pasi përshkruan zonën e ndërmjetme midis imagjinares simbolike, padallueshmërinë midis imagjinares simbolike, Lakani shton se ekziston një tjetër dimensioni i dashurisë: ndërsubjektiviteti i pastër, ndërsubjektiviteti pa kënaqësinë e fjalës së dhënë, dimensioni simbolik midis subjektit dhe subjektit. Në këtë periudhë Lakani, edhe pse dallon dy dimensionet, atë të kënaqësisë dhe atë të fjalës, nuk është kundër kënaqësisë; ai thotë se në psikanalizë është e nevojshme të dallohen dy dimensionet; kur bën dashuri ka dy dimensione, por kur bën analizë ka vetëm një. Në analizë nuk kemi të bëjmë me perversitet apo dashuri, nuk jemi partnerë në një ndërsubjektivitet imagjinar. Perversioni, marrëdhëniet e dashurisë, marrëdhëniet tona të përditshme përfshijnë gjithmonë një dimension ndërsubjektiv dhe një dimension kënaqësie imagjinare. Çështja e kënaqësisë apo e përmbushjes mbetet gjithsesi pezull për Lakanin, sepse duke filluar nga Frojdi i vitit 1920, shtrohet pyetja se cila mund të jetë kënaqësia që bëhet pengesë për fundin e analizës ose për fundin e një seance, ose më tej akoma çfarë kënaqësie vihet në lojë në marrëdhënien ndërsubjektive. Në këto vite, ajo që i intereson më tepër Lakanit është të tregojë se nuk duhet ngatërruar marrëdhënia e fjalës në analizë me marrëdhënien objektale të jetës së përditshme, të ndërsubjektivitetit të përditshëm. Kjo do të nxjerrë në pah edhe më shumë natyrën e veçantë të kënaqësisë që është në lojë në simbolike, e cila nuk ka të bëjë fare me plotësimin e nevojës. Megjithatë, në vitet 1950, ishte e rëndësishme të pohohej prania e ndërsubjektivitetit që në fillim; çështja e madhe që vihet në lojë në këtë kritikë të Lakanit është ajo e ndërsubjektivitetit ndaj ndërobjektivitetit nga njëra anë dhe nga ana tjetër ndërsubjektivitetit ndaj animalitetit, kafshërisë, kundër konsiderimit të dimensionit njerëzor si një zhvillim i thjeshtë, si një ndërlikim i mundësive shtazore.
Për aq sa mbetemi në regjistrin analitik, duhet të vendosim në origjinë ndërsubjektivitetin.
“Nuk ka mundësi kalimi midis dy regjistrave, atij të dëshirës shtazore në të cilin marrëdhënia është objekt, dhe atij të njohjes së dëshirës. Ndërsubjektiviteti duhet të ketë qënë që në fillim, duke qenë se është në fund”. (f. 255)
Lakani thotë të njëjtën gjë edhe për gjuhën: ajo shfaqet më vonë, por efektet e saj janë të pranishme që në fillim, përndryshe në fëmijëri nuk do të kishte dashuri gjenitale, dashuri që merr në konsideratë tjetrin dhe Lakani vë në dukje se ndërsubjektiviteti imagjinar ekziston që në fëmijëri.
“Ku bazohen Balint-ët për të na folur për këtë dashuri primare, e cila nuk merr parasysh tjetritn? Ata bazohen në fjalë si ato që fëmija, i cili e do pa fund nënën e tij, mund t’i thotë ftohtësisht: Kur të vdesësh, ma, do marr flokët e tu dhe do bëj me ta… Fjalë që tek adultët provokojnë adhurimin për fëmijën, sepse ai duket një qenie hyjnore, e paimagjinueshme, të cilit i shpëtojnë ndjenjat” (f. 256).
Ky shembull i thjeshtë na tregon se ndërsubjektiviteti themelor manifestohet në faktin se ai mund të përdorë në mënyrë efektive gjuhën. Këtu Lakani kujton praninë e gjuhës që në fëmijëri, e cila lidhet me praninë e ndërsubjektivitetit, me shembullin e famshëm të fort-da, por Balint-i nuk e kupton atë si një fenomen të gjuhës; refuzimin e objektit nisur nga prania e tij, apo evokimin e pranisë së mungesës që presupozon gjuhën. Ai sheh vetëm që për fëmijën objekti nuk ka rëndësi; por nuk është kjo, fëmija luan me praninë dhe mungesën e objektit, luan tashmë me simbolin. Ata analistë që ishin mbyllur në këtë perspektivë zhvillimore të rizbulimit të themeleve shtazore në sjelljet e qenieve njerëzore, kanë prodhuar këto teori të marrëdhënieve objektale të cilat më pas bien në kontradiktë: si mund të nxjerrim ndërsubjektivitetin duke u nisur nga kafsha?
“Duke lënë pas dore dimensionin ndërsubjektiv ne biem në regjistrin e asaj marrëdhënieje objektale nga e cila nuk ka rrugëdalje dhe që na çon në qorrsokak teorik dhe teknik… Për fëmijën, para së gjithash, ekziston simbolikja dhe realja, në kundërshtim me atë që besohet. Gjithçka që shohim të formohet, pasurohet dhe diversifikohet në regjistrin e imagjinares, nis nga këto dy pole. Nëse mendoni se fëmija është më shumë i burgosur në imagjinare, sesa në ndonjë rregjistër tjetër, në një kuptim të caktuar do të kishit të drejtë. Imagjinarja ekziston, por ajo është absolutisht e paarritshme. Mund të mbërrijmë tek ajo vetëm duke u nisur nga realizimet e fëmijës tek i rrituri.” (f. 256-257)”
Pra Lakani, mbi të gjitha, nënvizon faktin se për fëmijën ekziston para së gjithash realja e nevojave dhe simbolikja. Vetëm duke u nisur nga realizimet tek adulti mund të deduktojmë praninë e imagjinares tek fëmija; dhe për të ditur se çfarë lloj ndërsubjektiviteti imagjinar është i pranishëm tek fëmija, duhet t’i drejtohemi manifestimeve të tij tek i rrituri. Ajo që dimë me siguri është se tek fëmija ekzistojnë para së gjithash simbolikja dhe realja, ndikimi i simbolikes dhe prania e reales. Në fund të fundit, imagjinata e fëmijës tashmë i nënshtrohet ndikimit të simbolikes.
Shkurtimisht, Lakani na udhëzon të kuptojmë se kur analistët ndeshen me rezistencën, ata nuk duhet të marrin rrugën e shkurtër për t’u pozicionuar në boshtin imagjinar a – a’, por duhet të pozicionohen në boshtin simbolik që ka të bëjë me marrëdhënien e subjektit me Tjetrin: të pozicionohemi në një vend nga ku gjërat marrin një rregull.
Lakani, në seminaret e tij të para, duke i dhënë përparësi simbolikes, përpiqet të kurojë psikanalizën e imagjinares që e lë subjektin të çorientuar dhe pre të marrëdhënies mes dy Un-ëve, atij të të analizuarit dhe atij të analistit, duke marrë rrugën simbolike që bën që i analizuari t’i nënshtrohet fuqisë së shenjuesit dhe jo asaj të analistit.
Një shembull i kësaj është një rast që Lakani raporton këtu, në këtë seminar, në faqen 73. Është rasti i famshëm i njeriut me tru të freskët të Kris-it, i cili gjatë kurës së tij ndjek atë që është objektive, “ai në fakt interesohet për atë që ka ndodhur dhe atë që është shkruar në artikull dhe fillon të lexojë librin e pacientit për të verifikuar nëse tezat e tij janë të ndryshme nga ato të personit të cilit pacienti mendonte se po i vidhte artikujt.
Pacienti i Kris-it ka probleme intelektuale, ai nuk mund të shkruajë kërkimin e tij. Ky frenim manifestohet me frikën e plagjiaturës, por pavarësisht ndjenjës subjektive të të bërit plagjiaturë, ai arrin të hartojë një tekst. Nuk ka asgjë objektive në frikën e të bërit plagjiaturë, kjo është krejtësisht subjektive, është diçka që i ndodh subjektit. Analistët mund të bien vazhdimisht në këtë grackë, duke besuar se pozicioni i subjektit nuk rregullohet nga shenjuesi. Mund të shohim se Kris-i, në vend që t’ia nënshtrojë ndërhyrjet e tij fuqisë së shenjuesit, përdor fuqinë e tij sugjestive, pra bën diçka që ndjek këtë logjikë të unit: unë jam analisti i tij, ai ka një transferencë me mua (më atribuon një farë pushteti), unë do ti shpjegoj se ai nuk bën plagjiaturë dhe falë sugjestionimit të prodhuar në këtë mënyrë, ai do të kuptojë dhe më në fund do të jetë në gjendje të kryejë lehtësisht punën e tij kërkimore, ndërsa unë do të konsiderohem një analst i mirë dhe si ai që ka pasur sukses atje ku të tjerët kanë dështuar.
Pacienti i Kris-it kishte bërë një analizë tjetër përpara analizës me Kris-in. Frojdi dhe Lakani na thonë se transferenca është një motor dhe jep fuqi, me kusht që të dish ta përdorësh, pra me kusht që të mos e përdorësh. Kur bëjmë eksperiencën e pamundësisë për të mbështetur një praktikë, përfundojmë duke u reduktuar në ushtrimin e pushtetit. Kjo do të thotë se kur pacienti fillon të përsëritë simptomat e tij, ne mund të biem në tundimin për të drejtuar pacientin dhe jo kurën, me parimet e saj themelore.
Përktheu Eva Filaj
