Tekst orientues nga:
Jacques-Alain Miller
Para dy vitesh, në Paris, e ktheva busullën tonë, busullën e Shoqatës botërore të Psikanalizës, në mënyrë të tillë që të na tregonte drejtimin e mësimit të fundit të Lakanit*. Kjo na orientoi për kongresin tonë të X-të. Frymëzimin për titullin e tij e gjeta në një fjali përmbyllëse të njërit prej kapitujve të Seminarit XX-të: « Realja, […] është misteri i trupit që flet, misteri i të pavetëdijshmes. »[i] Për pasojë, sugjerova si temë « E pavetëdijshmja dhe trupi që flet ».
Por ne të gjithë mundemi – besoj – të konstatojmë që shkëlqimi i trupit fitoi mbi temën e të pavetëdijshmes. Risia, ajo që u duk si e tillë, ishte fakti që ne trajtuam trupin që flet. Nëse nuk gabohem, prania e termit « e pavetëdijshme » kaloi në plan të dytë në këtë kongres. Do të thoja aq më mirë që ndodhi kështu, pasi kjo i dha entuziazëm çështjes. Po ashtu, kjo më dha rastin të bëj disa pikëzime për të nxjerrë në dritë natyrën e mësimit të fundit të Lakanit, vendin që i takon në trajektoren e të gjithë mësimeve të tij dhe mënyrën se si mund ta përdorim atë sot. Po ndalem pra këtu, para se të propozoj një titull të ri për Barcelonën, mbi të cilën nuk është vendosur ende asgjë.
Logjika e pastër
Kam marrë pjesë në një konferencë që trajtonte marrëdhëniet e Lakanit me nocionet matematikore. Merrnin pjesë atje si psikanalistë, ashtu edhe matematikanë. Unë e kisha titulluar fjalën time « Një ëndërr e Lakanit »[ii]. Çfarë ëndrre? Trajtoja si ëndërr të Lakanit dëshirën e tij për të bashkuar psikanalizën jo vetëm me linguistikën strukturale, por dhe me matematikën, në veçanti me logjikën matematikore. Ishte kjo një ëndërr vetëm e Lakanit? Jo. Një brez i tërë, brezi strukturalist, mjeshtër dhe nxënës të tyre, besoi në të njëjtën ëndërr. Kujtoni për shembull shpresat që Roland Barthes, vari tek semiologjia strukturaliste.
Për ti sqaruar gjërat do të jap një formulë që përmbledh atë që përbënte ëndrrën e Lakanit. Kjo formulë ka kaluar pa u vënë re, pasi gjendet vetëm në një tekst të kopertinës së pasme të Shkrimeve [Écrits]. Në këtë tekst, që Lakani e shkroi si shënimin editorial të librit të tij, gjendet një fjali që tregon se ai besonte se kishte treguar që « e pavetëdijshmja zbulon një logjikë të pastër »[iii] – duhet të bëjmë kujdes me përkthimin, do të ishte më e thjeshtë ndoshta nëse do ta përkthenim që e pavetëdijshmja, e ekzaminuar plotësisht, nuk përbëhet nga gjë tjetër veç elementëve të një logjike të pastër. Mbiemri « e pastër » përdoret për të nënvizuar faktin që sipas Lakanit, Lakanit të Shkrimeve, e pavetëdijshmja është thjesht çështje logjike. Kjo logjikë, në fund të veprës, arrin edhe ta dominojë linguistikën. Logjika e pastër, është ajo që shpjegon se flasim për « subjektin e të pavetëdijshmes » dhe jo për « njeriun ».
Etika
Subjekti i të pavetëdijshmes, subjekti për të cilin flet Lakani, ai që shënohet me një $, nuk ka vërtet trup. Sepse trupi nuk tregon « logjikë të pastër ». Subjekti ka një dimension ontologjik, që do të thotë se ai nuk është i qënësishëm, nuk paraqet shfaqje fizike të përcaktuara. Ai nuk i përket dimensionit të ontikës. Nuk mund të qëndroj në këtë pikë dhe të flas për dallimin thelbësor në filozofi, midis ontologjisë dhe ontikës, vetëm sa po e citoj[iv]. Subjekti ka një dimension ontologjik sepse ai nuk paraqet shfaqje fizike. Kur një entitet paraqet shfaqje fizike, atëherë ai dëshmon për ontikë, jo për ontologji. Veç të tjerash, ne mund të flasim për tematikën e besimit, ashtu siç na i treguan Graciela Brodsky dhe Jorge Forbes[v] me prezantimet e tyre, pikërisht për faktin se subjekti i të pavetëdijshmes paraqet një dimension ontologjik.
Kujtojmë se që prej Seminarit XI-të, kushtuar katër koncepteve themelore të psikanalizës, Lakani vensosi që realiteti i të pavetëdijshmes është etikë[vi]. Thënë ndryshe, ai nënvizonte që realiteti i të pavetëdijshmes paraqet një detyrë qënieje. Realiteti i të pavetëdijshmes nuk mund të konstatohet, si ai i një shfaqjeje fizike. Këtë dimesion etik ne mund ta konstatojmë sa herë që fillon një analizë – ne përpiqemi të vlerësojmë, nëse, tek ai që vjen dhe na i kërkon këtë analizë, ekziston vullneti i të qenit indiferent ndaj fenomenit frojdian. Sepse fare mirë ai mund të na thotë: « E kotë…nuk shpresoj ndonjë gjë të madhe duke treguar ëndrrat e mia për t’iu dhënë atyre një kuptim. » Dhe kjo është krejtësisht legjitime. Duhet, nga ana tjetër, që në origjinën e një analize të gjendet dikush që nuk është indiferent ndaj fenomenit frojdian.
Unë mendoj që në një farë mënyre, formula përmbyllëse e Shkrimeve, « e pavetëdijshmja paraqet logjikë të pastër », udhëheq trajektoren e Lakanit deri në mësimin e tij të fundit. Ka atje një ndërprerje. Nuk them që ka një çarje, sepse transformimet konceptuale të Lakanit – kur ai lëviz pajisjen e tij, kur shton elementë – janë gjithmonë të lëmuara, bëhen të lëmuara, si deformacionet topologjike, në vazhdimësi të njëra-tjetrës.
Trupi që flet
Mësimi i fundit i Lakanit fillon kur kjo formulë, që duket se është ajo që përbën lakanizmin, « e pavetëdijshmja paraqet logjikë të pastër », lihet mënjanë, hidhet poshtë. Ajo zëvendësohet me një tjetër që nuk shfaqet si e tillë, por që mund ta them: e pavetëdijshmja paraqet një trup që flet.
Lakani i jep trup subjektit të të pavetëdijshmes dhe për këtë arsye nuk kemi më subjekt të të pavetëdijshmes. Lakani flet thjesht për « njeriun »[vii] – Spinoza për shembull përdor të njëjtën fjalë[viii]. Së pari është e rëndësishme të kuptojmë se: njeriu, në dallim nga subjekti posedon një trup. Së dyti, ky është një trup që flet – e gjejmë këtë dhe në titullin e këtij kongresi. Së treti, nuk është trupi ai që flet. Nuk është se trupi flet me inisiativën e tij, është gjithmonë njeriu që flet me trupin e tij[ix]. Me, është një parashtësë e dashur për Lakanin, të cilës ai i jep kuptimin e saj të saktë – instrumentalizimin. Njeriu e përdor trupin për të folur. Formula e trupit që flet nuk është krijuar për ti hapur derën fjalës së trupit. Ajo i hap derën njeriut, atij që përdor trupin për të folur. Në fakt, Lakani nuk e përfshin këtë dimension në të pavetëdijshmen e Shkrimeve.
Gjejmë atje, madje, një topos lakanian, një referencë të shpeshtë të Lakanit mbi një paragraf të Aristotelit. Në tekstin e tij De Anima[x], Aristoteli nënvizon – dhe Lakani e aprovon – që nuk është shpirti ai që mendon, por njeriu që mendon me shpirtin e tij[xi]. Është e njëjta gjë, njeriu flet me trupin e tij. Trupi është instrumenti që i lejon atij të flasë.
E pavetëdijshmja dhe pulsioni
Fjala kalon nëpërmjet trupit dhe nga ana tjetër ajo afekton trupin që e prodhon atë. Në çfarë mënyre, në ç’formë fjala afekton trupin që e prodhon? Ajo e afekton atë në formën e fenomeneve të tilla si rezonanca dhe jehona. Rezonanca, jehona, e fjalës në trup[xii] janë realja – realja e asaj që Frojdi ka quajtur në të njëjtën kohë, « e pavetëdijshme » dhe « pulsion ». Në këtë kuptim, e pavetëdijshmja dhe trupi që flet janë një dhe e vetmja reale. Do ta rithem, që ky pikëzim i rëndësishëm të mos na shpëtojë. Ekziston një ekuivalencë mes të pavetëdijshmes dhe pulsionit, për aq sa këto dy terma kanë origjinë të përbashkët, që është efekti i fjalës mbi trup apo afektet somatike të gjuhës, të lalangue.
E pavetëdijshmja për të cilën flitet që prej asaj kohe nuk është një e pavetëdijshme e logjikës së pastër, por një e pavetëdijshme e ëndjes së pastër, nëse mund të shprehemi kështu. Për ta përcaktuar këtë të pavetëdijshme të re, Lakani krijoi një fjalë të re, një neologjizëm që ka filluar të përsëritet, qënia folëse, që dallon qartë nga e pavetëdijshmja frojdiane, e cila është e një rendi ontologjik dhe etik, siç e pamë. Qënia folëse është, përkundërazi, një entitet ontik, sepse ky entitet ka detyrimisht një trup, pasi ëndja nuk mund të ekzistojë pa trupin. Koncepti i qënies folëse – çka po propozoj këtu – mbështetet mbi ekuivalencën e origjinës të të pavetëdijshmes dhe pulsionit.
Bëhet fjalë pra, për një të pavetëdijshme të ndryshme nga ajo frojdiane, çka i jep Lakanit mundësinë e një profecie: qënia folëse lakaniane do të zëvendësojë, një ditë, të pavetëdijshmen frojdiane[xiii]. Kjo profeci nuk është aspak serioze. Lakani e dinte që emrat tradicionalë kanë forcën të mbeten në fuqi, të rezistojnë dhe është e vështirë t’u japësh fund. Por me këtë ai tregon se i ka kapërcyer kufijtë e vendosur nga Frojdi në lidhje me të pavetëdijshmen, sepse në momentin që ai krahason dhe dallon të pavetëdijshmen nga pulsioni, dualizimi i tyre zhduket. Nuk mund të themi që ky mësim i fundit e zgjat trajektoren e Lakanit. Ai shënon një kthesë që shoqërohet me një kritikë të gjerë të arkitekturës së formuar nga konceptualizimet e tij të mëparshme.
Kjo kthesë e Lakanit solli një tjetër, më të dukshme, që habiti brezin strukturalist (të paktën atë francez, sepse ky brez ishte mjaft i përhapur): atë të Roland Barthes. Të gjithë, në Paris, u habitën nga fakti se si dikush, që njihej nga të gjithë si pararendësi i një semiologjie metodike, mund të ishte autori i një pamfleti me titull Kënaqësia e tekstit[xiv]. Ky pamflet zbuloi kthesën sensacionale drejt një hedonizmi, që deri atëherë kishte qenë shumë më diskret. Duke qenë se unë bëja pjesë në « rininë » e epokës së strukturalizmit, mund të them se Barthes u tregua mjaft i ndjeshëm ndaj theksit që Lakani vuri mbi ëndjen dhe se u përball me pasojat e kësaj. Titulli i librit duhet të kishte qenë « Ëndja e tekstit », por kjo do ta kishte bërë shumë shpejt të dukshme influencën e Lakanit, atë që frymëzoi Barthes.
Nga gjuha në gjuhë
Mu kujtua një tjetër analogji. Dy filozofë të mëdhënj të shekullit të XX-të kanë patur po ashtu kthesa të rëndësishme në fund të mësimeve të tyre – mund të bënim një katalog të tërë të mendimtarëve me kthesa – : Martin Heidegger, që flet në mënyrë eksplicite për Kehre, për kthesën në mendimet e tij dhe Ludwig Wittgenstein. Po e lë mënjanë Heidegger, për të thënë dy fjalë për Wittgenstein.
Wittgenstein ka zhvilluar dy filozofi mjaft të ndryshme. E para e trajtonte logjicizmin e Bertrand Russell si parimin e konceptimit të botës. Duke adoptuar formulën lakaniane, ne mund të themi se bota e filozofisë së parë të Wittgenstein paraqiste logjikë të pastër, në mënyrën se si ai e konceptonte. Kjo filozofi gjendet në të famshmin Tractatus logico-philosophicus[xv] – mund të themi se Shkrimet janë një tractatus logico-psychoanalyticus. Pas Traktatit…, Wittgenstein do të bënte një kthesë. Duke kritikuar dhe lënë pas modelin e logjikës së pastër, ai tregoi se logjikja varet nga jeta dhe normat e një grupi. Ajo që është logjike nuk është asgjë më shumë se një lojë fjalësh. Pra, para Traktatit…, Wittgenstein besonte te një logjikë unike. Më pas, ai tregoi që ekzistojnë po aq logjika, sa edhe « lojëra gjuhe » dhe forma jete[xvi].
Mutatis mutandis, dallimi është i njëjtë te Lakani midis, së pari si një gjuhë dhe së dyti, gjuha. Së pari, fakti që e pavetëdijshmja është e strukturuar si një gjuhë tregon se për çdo gjuhë, struktura është e njëjta. Si një gjuhëështë në fakt një universale e strukturës. Së dyti, gjuha është gjithmonë e veçantë[xvii], madje ajo konsiston vetëm në veçantitë e saj. Si rrjedhojë nuk mund të ekzistojë universalja e gjuhëve, nuk ekzistojnë të gjithagjuhët.
Kthesa lakaniane
Le të provojmë të saktësojmë se cila ishte kthesa lakaniane. Orientimi fillestar i Lakanit ishte ndarja e trashëgimisë frojdiane. Ndër të tjera, këtë bënin dhe amerikanët dhe anglezët, këtë bënte dhe ipa. Ata e ndanin Frojdin mes topikës së parë dhe të dytë. Ata zgjidhnin të ndiqnin topikën e dytë, duke lënë mënjanë të parën. Ajo që bëri Lakani ishte shumë më komplekse, por ishte po ashtu një operacion ndarjeje që konsistonte në një prerje të pastër, siç shprehet ai vetë te « Ligjërimi i Romës », mes teknikës së deshifrimit të të pavetëdijshmes dhe teorisë së pulsioneve[xviii]. Thënë ndryshe, Lakani kërkonte një ndarje të qartë mes të pavetëdijshmes dhe pulsioneve. Është e shkruar qartë, orientimi i lëvizjes së tij të parë është kjo ndarje. Ajo që i interesonte Lakanit ishte deshifrimi – pra realizimi i teorisë së kësaj teknike me ndihmën e linguistikës. Për të, pulsionet, përmbushja pulsionale dhe ëndja ishin atëherë pjesë e imagjinares, simbolikja futej në lojë vetëm për të kontrolluar dhe fshirë.
Mund ta kuptojmë këtë me shembullin e fortë të fort-da, ku Lakani tregon fillimisht se si subjekti i shënjuesit dominon ëndjen, bëhet padroni i ëndjes. Por ç’mund të themi nëse i referohemi mësimeve të tij të fundit? Mund të themi se fort-da na tregon, përkundërazi, që në vetë parimin e zinxhirit shënjues ka joui-sens[xix]. Çifti fort-da realizon një efekt sensi, kuptimi dhe bën të mundur prodhimin e ëndjes. Në thelb, fort-da na tregon fëmijën që ngrihet në nivelin e qënies folëse, të « qënies folëse natyrale »[xx].
Në shumë prej mësimeve të Lakanit, kam detajuar përpjekjet e tij për ti dhënë një tjetër formë pulsionit në zinxhirin shënjues; kam vënë në dukje që parimi i grafit të tij, grafit të dëshirës, konsiston në identifikimin e pulsionit në një zinxhir shënjues, pikërisht në katin e sipërm të grafit, së bashku me bankën e tij të shënjuesve dhe pikën e tij të mbërthimit [point de capiton] S(Ⱥ). Është një lloj shkrimi i pulsionit si të ishte një zinxhir shënjues, si të kishte të njëjtën strukturë me atë të zinxhirit shënjues.
Zgjidhja e rëndësishme që Lakani gjeti përgjatë viteve ishte objekti a – i cili është gjetja e tij e madhe. Objekti a, në të njëjtën kohë, është pjesë e armaturës së fantazmës, ndodhet në zemër të pulsionit dhe ka disa veti të shënjuesit. Ai paraqitet nëpërmjet njësive, është i llogaritshëm dhe i numërueshëm, është pra një ëndje. Nëse ai është një plus-ëndje, është një plus-ëndje që mund të përkufizohet si një zbehje e ëndjes, një modelim i saj në modelin e shënjuesit.
Kthesa, themi që u realizua pikërisht në momentin që Lakani kapërceu këtë pengesë në Seminarin e XX-të, ku ne e shohim ta degradojë objektin a si një dukje të gënjeshtërt [faux-semblant][xxi].
Përktheu Eva Filaj
Referenca:
* Fjalë e mbajtur nga J.-A. Miller gjatë mbylljes së Kongresit të X-të të Shoqatës Botërore të Psikanalizës, « Trupi që flet. Mbi të pavetëdijshmen në shekullin e XXI-të », Rio de Janeiro, 25-28 prill 2016. Në këtë pjesë me titull « Nga Rio në Barcelonë », folën po ashtu Miquel Bassols dhe Guy Briole. Versioni propozohet nga Guy Briole, Hervé Damase, Pascale Fari dhe Ève Miller-Rose. Teksti nuk është rilexuar nga autori dhe publikohet me autorizimin e tij.
[i] Lacan J., Seminari, libri XX, Encore, Paris, Seuil, 1975, f. 118.
[ii] Cf. Miller J.-A., « Një ëndërr e Lakanit », in Realja në matematikë : psikanalizë dhe matematikë, akte të kolokiumit Cerisy të 3 – 10 shtator 1999, vepër e përbashkët nën/dr. e Cartier P. & Charraud N., Paris, Agalma / Seuil, 2004, f. 10-133.
[iii] Lacan J., kopertina e katërt e Shkrimeve, Paris, Seuil, 1966.
[iv] Cf. Miller J.-A., « Orientimi lakanian. Qënia dhe Njëshi », mësime të dhëna në kuadrin e Departamentit të psikanalizës të Universitetit Paris VIII, 2011, i pabotuar.
[v] Këto dy prezantime përbënin trupin e njërës prej seancave, me titull « Të mashtrohesh nga një reale : ç’do të thotë ti besosh sinthome-s” ? »
[vi] Cf. Lacan J., Seminari, libri XI, Katër konceptet themelore të psikanalizës, Paris, Seuil, 1973, f. 33-35.
[vii] Cf. Lacan J., Seminari, libri XX, Encore, op. cit. Cf. gjithashtu Lacan J., « Joyce le Symptôme » [Shkrimet e tjera, Paris, Seuil, 2001, p. 565 & sekuenca] ku Lakani përdor fjalën « lom ».
[viii] Cf. Spinoza, Etika, libri II, in Vepra komplete, Paris, Gallimard, Bibliothèque de la pléiade, 1992. Cf.gjithashtu komenti që bën J.-A. Miller te « Orientimi lakanian. Pjesë të shkëputura », mësimi i 1 dhjetor 2004, La Cause freudienne, n° 61, nëntor 2005, f. 131-138.
[ix] Cf. Lacan J., Seminari, libri XX, Encore, op. cit., f. 108 : « Unë flas me trupin tim dhe e bëj këtë pa e ditur. »
[x] Cf. Aristote, « Prej shpirti », in Vepra, Paris, Gallimard, Bibliothèque de la pléiade, 2014.
[xi] Cf. Lacan J., Seminari, libri XX, Encore, op. cit., f. 100 : « njeriu flet me – si instrument – shpirtin e tij ». Cf. aussi Lacan J., « Joyce le Symptôme », op. cit., pf 566.
[xii] Lacan J., Seminari, libri XXIII, Le sinthome, Paris, Seuil, 2005, f. 17 : « pulsionet janë jehona në trup për shkak se diçka thuhet ».
[xiii] Lacan J., « Joyce le Symptôme », op. cit., f. 565 : « shprehja ime, qënia folëse […] do të zërë vendin e ics të Frojdit (që lexohet inconscient – e pavetëdijshme) ».
[xiv] Barthes R., Kënaqësia e tekstit, Paris, Seuil, 1973.
[xv] Cf. Wittgenstein L., Tractatus logico-philosophicus [1921], Paris, Gallimard, 2001.
[xvi] Cf. Wittgenstein L., Recherches philosophiques [1945], Paris, Gallimard, 2014.
[xvii] Cf. ndër të tjera Lacan J., « Radiophonie », Shkrime të tjera, op. cit., f. 412.
[xviii] Cf. Lacan J. : « Funksioni dhe fusha e fjalës dhe e gjuhës në psikanalizë », Écrits, op. cit., f. 261 & « Ligjërimi i Romës », Shkrime të tjera, op. cit., f. 137-141.
[xix] Cf. Lacan J., « Télévision », Shkrime të tjera, op. cit., f. 517.
[xx] Lacan J., « Joyce le Symptôme », op. cit., f. 566.
[xxi] Cf. Lacan J., Seminari, libri XX, Encore, op. cit., f. 83-88 kryesisht.
