SHQETËSIM DHE ANGËSHTI NË KLINIKË DHE NË CIVILIZIM
Daniel Roy
Titulli që ju propozoj për Kongresin tonë të ardhshëm, i cili do të mbahet në Paris, në maj 2023, vjen nga një pjesë e një teksti të Lakanit, me titull E Treta, që është konferenca e tij e Romës, e mbajtur në 1 janar 1974.
Ja cila është kjo pjesë : « Sidoqoftë është shqetësimi [malaise], që Frojdi në veprën e tij e quan shqetësim të civilizimit, ai mbi të cilin bazohet e gjithë eksperienca jonë në jetë. » . Paragrafi që vijon saktëson se çfarë është kjo lidhje shkakore direkte ndërmjet shqetësimit sipas Frojdit dhe tërësisë së eksperiencës analitike :
Ajo që surprizon, këtu, lidhet me faktin që në këtë shqetësim kontribuon trupi, në një farë mënyre ne dimë si ti ngjallim kafshët, nëse mund të shprehem kështu, i ngjallim ato nëpërmjet frikës sonë. Nga se kemi frikë ne ? Nuk po pyes thjesht ku bazohet frika jonë, por çfarë na shqtëson ? Trupi ynë. Këtë e tregon qartë fenomeni interesant të cilit i dedikova një vit të tërë të Seminarit tim, të cilin e quajta angështi. Angështia, pra, nuk gjendet në të njëjtin vend me frikën, në trupin tonë. Ajo është ndjenja që ngjall tek ne dyshimi se mund të reduktohemi në trupn tonë.
Trupi paguan haraçin e tij të angështisë
Nën dritën e këtij citimi që më udhëhoqi në prezantimin e kësaj teme, angështia është gjurma e kontributit të trupit tonë në shqetësimin e civilizimit, të këtij trupi që shndërrohet në « suport-sipërfaqe » [support-surface] të asaj që përbën « simptomë » për civilizimin tonë, për kulturën tonë. Kjo zhvendosje nga « shqetësim » në « simptomë », të cilën Lakani e trajton në tekstin e tij me titull « Télévision » dhe që është bërë familjare për ne, nuk është aspak automatike, por është, më së shumti, një sinjalizim i kapërcimit për të cilin flet Frojdi në veprën e tij Civilizimi dhe shqetësimet e tij [Le Malaise dans la civilisation].
Do të thoja që ky kapërcim kryhet përmes angështisë. Pikërisht përmes angështisë, një subjekt arrin të lexojë shqetësimin e tij në civilizim – në grupin e tij të njerëzve, familjes, punës, etj. – si një simptomë të singularitetit të tij. Nga ana tjetër, afekti i këtij shqetësimi është rezonanca në trup e asaj që përbën simptomë për civilizimin, dëshmi e të cilës janë fëmijët dhe adoleshentët e sotëm, të cilët mbërrijnë shpesh në një pikë shkatërrimi, kur angështia e tyre injorohet.
Sepse rruga e angështisë është, po ashtu, rruga e dëshirës dhe « për këtë arsye angështia është, ndër afektet e një subjekti, ajo që nuk gënjen » , siç e formulon Lakani në Seminarin e tij të lënë përgjysëm « Emrat e babait » [Les noms-du-père], ndërsa kërkon të na shpjegojë « nivelin radikal në të cilin gjendet funksioni që sinjalizon angështinë ». Në fakt, në angështi subjekti nuk afektohet vetëm nga « dëshira e Tjetrit », por edhe nga « transformimi i menjëhershëm i libidos », në pikën kur shënjuesi nuk mund ta brendashkruajë atë. Këtë nyje që realizon angështia ndërmjet trupit, Tjetrit dhe pulsionit, Lakani e gjen tek Frojdi, në Shtesë mbi frenimin, simptomën dhe angështinë [Addenda de Inhibition, symptôme et angoisse], ku Frojdi rishqyrton tezën e tij fillestare, e cila e trajton pulsionin seksual si shkak traumatik të Realangst, kuptimi i të cilit si « angështi reale » i bëri të zmbrapseshin përkthyesit e parë të veprës së tij. Lakani do ta formalizojë këtë nyje, si nyjen reale-simbolike-imagjinare, në momentin kur ai do ta konsiderojë angështinë si shenjë të pranisë së kësaj realeje të ëndjes [jouissance].
Angështia lind në momentin dhe në vendin ku trupi ynë është i shtrënguar të ekzistojë në reale si një trup i organizuar dhe të mbajë, në të, formën e tij, sipas dy operacioneve që Lakani i veçon për të paraqitur shqtësimin dhe angështinë në konferencën e tij Të Tretë . Ne mund të mendojmë këtu për atë që përkufizohet si fobi sociale ose fobia e shkollës tek fëmijët, ku subjekti nuk mund të kapërcejë pragun e shtëpisë apo të shkollës, pasi rrezikon të pushtohet nga një krizë paniku. Këto janë, pikërisht, momentet kur trupi i qënies folëse shfaqet si krejtësisht i ndryshëm nga mjedisi i tij, nga grupi social të cilit i përket. Ne mund ti referohemi, po ashtu, fakteve klinike ku trupi folës bëhet krejtësisht i ndryshëm nga statusi i tij si konsumator, deri në atë pikë sa nuk gjen më vend për të ekzistuar përballë mbeturinave, në sindromën e Diogjenit ; apo i ndryshëm nga statusi i tij si shofer, në momentin kur i duhet të hyjë në fluksin e një autostrade apo të kalojë mbi një urë, me makinën e tij.
Monde / Im-monde [Bota / Fëlliqësi]
Këto momente dhe këto vende, kuptohet qartësisht, janë ato ku qënia folëse « e reduktuar në trupin e saj », nuk brendashkruhet në botën siç e imagjinojmë ne, në atë « botë të njëjtë për të gjitha kafshët ». Papritur, ky kusht i qënies folëse për të ekzistuar si trup i organizuar dhe i detyruar të ruajë formën e tij, nuk shkruhet më për të si fati i tij në këtë botë, sepse « sigurisht që kjo nuk është bota [monde], kjo është fëlliqësia [im-monde] .
Le të ndalemi tani tek ekuivoku që përdor Lakani në këtë kontekst. Është një ekuivok midis dy fjalëve, të gjuhës franceze, që kanë evoluar në fusha semantike krejtësisht të ndryshme, pavarësisht se origjina e tyre, nga termi latin mundus, është e njëjtë.
Fjala « monde », apo botë, është një fjalë që përkufizon një tërësi, një totalitet që përmbledh atë që ekziston dhe ata që ekzistojnë, por edhe një tërësi nga e cila rrjedhin një sërë dallimesh kuptimplote, që fillojnë nga termi « të gjithë » apo siç themi në frëngjisht « tout le monde », deri tek shprehja « secili jeton në botën e vet » apo « chacun vit dans son monde ». Fjala « monde » apo botë funksionon, pra, si një operator shënjues i aftë të krijojë sa botë të dojë, gjë që i jep asaj forcën e saj universalizuese.
Fjala « im-monde », fëlliqësi, është ajo që prodhon ekuivok kur krahasohet me monde, duke nxjerrë një vlerë të dyfishtë të kësaj të fundit. Nga njëra anë, ajo përkufizon atë që nuk është bota ashtu si ne e imagjinojmë, e ndarë ndërmjet njrëzve, kafshëve, bimëve – të gjitha qënieve të gjalla – dhe universale pasi « uniteti i trupit tonë na detyron ta mendojmë atë si univers » : si qënie të gjalla, ne jemi të gjithë njëlloj edhe pse secili prej nesh është i ndryshëm ; ne nuk na mbetet gjë tjetër veçse të bëjmë komunitet me qëniet e tjera të gjalla që na rrethojnë ; utopi e ëmbël kjo që është mjaftueshëm segregacioniste në parimin e saj !
Nga ana tjetër ajo zbulon objektin e hedhur, fëlliqësinë par excellence, atë ku bazohet shqetësimi dhe angështia dhe që Lakani, nisur nga eksperienca analitike, e quajti objekt (a). Ky objekt është pikërisht ai që kundërshton botën si univers, sepse ai paraqitet gjithmonë si një « pièce détachée » apo copë e shkëputur, sipas termit që J.-A. Miller propozon në mësimin e tij . Për të nuk mund të ketë tjetër vend në « botën që humanët ndajnë ndërmjet tyre », aq të dashur për Hannah Arendt, përveçe vendit që zë dëshira, « zogu qiellor », që në të njëjtën kohë është tregues i dëshirës dhe support i funksionit të plus-ëndjes [plus-de-jouir].
Objekti dhe plus-ëndja
Ky objekt i hedhur është një objekt absolutisht i çmuar, kur del në pah gjatë kurës analitike, sepse ndërsa ndahet nga pulsioni tek angështia, ai shndërrohet në objekt shkak dëshire. Në këtë rënie të objektit pulsional, ndriçon si një meteor, një rreze kalimtare plus-ëndjeje, që është e vetmja gjurmë e reales që mbetet nga ky operacion. Është kjo gjurmë e pashlyeshme që mund të bëjë « fatin » e subjektit, për aq sa ajo deklarohet si dëshirë në thëniet e të analizuarit. Dëshirat janë ato që bëjnë « fatin e pulsioneve » , siç thotë Lakani në një prej Seminareve të tij të fundit, në 18 mars 1980. Gjuha frënge na lejon të themi që dëshirat u japin rrugë pulsioneve, i shpërndajnë ato si burim mallkimi, fati të keq, për të cilin subjekti ishte ankuar deri atëhere dhe shterrojnë, në këtë mënyrë, grykësinë e madhe të mbiunit.
Por një « fat » i ri u shtohet fateve të tjera frojdiane të pulsionit, me ardhjen në botë të objekteve « imitime të plus-ëndjes » , gaxheteve. Ne nuk e dimë nëse ato janë për ne fat i mirë apo i keq, por mund të themi se ato janë tashmë pjesë integrale e shqetësimit në civilizimin tonë. Eksperienca e televizionit dhe kompjuterit të lidhur, ashtu si videolojërat apo celularët e ditëve e sotme, na japin të gjitha arsyet të mendojmë që këto objekte janë gjithmonë ato që fitojnë dhe që kanë marrë gjithë pushtetin e mundshëm. Sot, janë ato që bëjnë botën, që e universalizojnë atë, që e mondializojnë, që e globalizojnë. A duhet ti konsiderojmë gjërat në këtë mënyrë ? Lakani mendon që jo. « Gaxhetet do ta fitojnë lojën ? A do të arrijmë ne në pikën që të ndihemi të gjallë nëpërmjet tyre ? Më duhet të them që kjo më duket pak probabël. Ne nuk do të arrijmë asnjëherë në pikën që të mos i konsiderojmë ato si simptoma » . Të njëjtin muaj, në një tjetër konferencë, ai shton : « Ato kanë veçantinë të mbajnë markën e qënies që i ka fabrikuar – nuk ka asgjë që përfundon më shpejt në plehra, sesa të ashtuquajturat gaxhete (…). Ato përfundojnë në kosha plehërash dhe shkarkohen diku tjetër. Është e ngjashme me fatin e një qënieje njerëzore » .
Ne nuk mund të mendojmë dhe as mund të bëjmë, fëmijët e ketij shekulli, të mendojnë se gaxhetet janë fati i botës dhe i ekzistencës sonë, ndërkohë që ashtu si të gjitha objektet që lidhen me trupin tonë, ato janë pjesë e fëlliqësisë apo të im-monde. Si të tilla, ato krijojnë shqetësim në civilizimin tonë dhe bëhen simptoma të këtij civilizimi, duke pretenduar të imitojnë plus-ëndjen.
Përdorimi nga Lakani, gjatë konferencës së tij të trëtë në Romë, të ekuivokut monde/im-monde, ndriçon, si një vetëtimë, si një plus-ëndje e gjuhës, të lalangue. Ky akt i fjalës bën të pranishëm, si të tillë, objektin shkak të shqetësimit. Ai na jep gjithashtu një tregues rigoroz të asaj që përbën shqetësim në civilizimin tonë : sa herë që ai bën monde, apo botë, për qëniet folëse apo për një prej tyre, im-monde apo fëlliqësia nuk do të jetë larg. Shqetësimi dhe angështia janë shenjat e brendashkrimit të trupave folës në këtë im-monde apo fëlliqësi, me të cilin bëhen çift, duke dëshmuar « dështimin » e këtyre trupave për të bërë Një.
Objekti që ka gjithë vëmendjen tonë
Ky objekt që gjendet në zemër të shqetësimit dhe që përbën shkakun e angështisë, është objekti i gjithë vëmëndjes sonë. Busulla që na orienton në lidhje me këtë objekt janë dy texte të J.-A. Miller. I pari, me titull « Një fantazi » nxjerr mësimet e duhura për epokën tonë « hiper-moderne » nga një frazë e Lakanit në « Radiophonie », e cila lajmëron ngjitjen në zenitin social të objektit të shprehur nga uni i vogël (a) » . Teksti tjetër, « Përshëndetje përmes plehrave » , evokon për ne, në mënyrë të menjëhershme, anën tjetër të objektit, të cilën Lakani e kishte vënë në dukje, gjatë një konference të mbajtur në Bordeaux, nëpërmjet kësaj fraze: « civilizim janë kanalizimet » . Në fakt, ajo që e bën një civilizim të jetë i tillë, është marrja e përgjgjësive mbi ato që ai shkarkon në kanalizime.! Dhe sa aktuale tingëllon, ende, e gjitha kjo.
Neve nuk na mungojnë burimet për të trajtuar këto çështje : tekstet frojdiane Frenim, simptomë dhe angështi [Inhibition, symptôme et angoisse] dhe Civilizimi dhe shqtësimet e tij [Le Malaise dans la civilisation]; Seminari Libri X, Angështia [L‘angoisse] si dhe komenti i tij nga J.-A. Miller, që gjendet në numrat 58 dhe 59 të revistës La Cause freudienne ; punimet e shumta të kolegëve tanë mbi temën e shqetësimit dhe të angështisë.
Një publikim në gjuhën angleze, që përmbledh emergjencat e shqetësimit bashkëkohor nëpërmjet teksteve të shkurtra, të dërguara nga korrespondentë të të gjitha vendeve të NLS, është po ashtu shumë i çmuar : i referohem këtu The Lacanian Review Online, drejtuar nga kolegët tanë Jeff Herbe et Jorge Assef.
Për të konkluduar, do ti referohesha Frojdit dhe fjalive të tij të para në Le Malaise dans la civilisation. Në fillim të tekstit të tij, përballë opinionit të moralistit që denoncon se njerëzit nuk i njohin vërtet vlerat e jetës së tyre, Frojdi sjell këtë përgjigje : « Për më tepër, duke bërë vërejtje të këtij lloji, ne rrezikojmë të harrojmë që bota njerëzore dhe jeta psikike e saj ka një shumëllojshmëri ngjyrash » .
Pra, shumëllojshmëri ngjyrash, por edhe ëndjesh, dëshirash, objektesh dhe idealesh dhe mbi të gjitha, simptomash, që për ne psikanalistët, janë rruga më e sigurt e përgjigjes ndaj dështimit që krijon shqetësim në civilizimin tonë si dhe ndaj objektit, angështia e të cilit, lë gjurmë në subjektivitet tona.
