Pas një viti do të çelen Punimet e Gjera Ndërkombëtare online të ShBP (Shoqata Botërore e Psikanalizës). Ato vijnë në një moment kur një erë ka filluar të fryjë, ngado. Dëgjohen zëra grash që thyejnë një heshtje që vjen së largu. Ato bëjnë të ditur dëshirën e tyre legjitime për liri dhe barazi, denoncojnë padrejtësitë seksiste dhe dhunën që ushtrohet mbi gratë. Edhe psikanaliza ka rolin e saj në këtë lëvizje.
Ky tekst, i 30 prillit 2021, lajmëronte fillimin e Punimeve të Gjera Ndërkombëtare online të ShBP. Zbulojeni atë të plotë në rreshtat që vijojnë.
Logjika frojdiane (-φ)
Gratë janë në origjinë të psikanalizës. Duke dëgjuar gratë, Frojdi solli fjalën e tyre, të heshtur deri atëherë, mbi dashurinë dhe jetën e tyre seksuale, ndërkohë që bota i shihte ato thjesht si qënie riprodhuese. Por Frojdi i përket epokës së tij dhe përfaqëson «traditën e një të shkuare të largët». Sot, ne do të thonim që konceptimi frojdian mbi femëroren është fallocentrik. Frojdi u mbështet mbi fallusin, si simbol i kastrimit, për të menduar femëroren. Në të pavetëdijshme, qënia femërore do të shënohej në mënyrë të pakthyeshme nga mungesa, duke marrë kështu shenjën e minusit. Kjo është një pikëpamje që bazohet mbi forcën e gjurmëve (kujtime të fëmijërisë), të mbetura nga krahasimi imagjinar i trupit mashkullor me atë femëror, gjë që krijoi besimin se gruas diçka i mungon dhe se nëna është e kastruar. Kjo kam që lidhet me trupin e bën burrin ta mendojë veten si të plotë, ndërsa seksin tjetër e shënon me një paplotshmëri të pandreqshme, e cila vjen me pjesën e saj të zhgënjimit, të kërkesave, të lakmisë dhe të rivalitetit të përjetshëm midis burrave dhe grave.
Shumë feministe u shokuan kur zbuluan, nën penën e Frojdit, topos-et e padurueshme që e shndërronin gruan në një qënie të privuar dhe me ndjenja inferioriteti.
Kjo logjikë që konsiston në konceptimin e Edipit për vajzën, nisur nga versioni i tij mashkullor, sjell një rrugë plot dredha drejt femërores. Vetë Frojdi njohu kufizimet e kësaj qasjeje, si në lidhje me gratë ashtu dhe në lidhje me burrat, kur arriti në përfundimin se enigma e femërores nuk mund të zgjidhet me kompleksin e kastrimit. Prej nga ku vijnë fjalët e mprehta të Lakanit: «Për të vlerësuar guximin e vërtetë [të] hapit [të Frojdit], mjafton të marrim në konsideratë atë me çka ai u shpërblye, dhe pa vonesë: dështimi në lidhje me karakterin heterogjen të kompleksit të kastrimit». A nuk duhej lexuar ndryshe refuzimi i famshëm i femërores? Kjo do të ishte rruga e Lakanit.
Eklipsimi i parimit femëror «Nuk mund të vazhdojmë më me babain»
Nëpërmjet thjeshtimit gjuhësor të mitit, Lakani e formuloi fillimisht Edipin frojdian me termat e Emri-i-Babait dhe metafora atërore. Falë këtij operacioni simbolizues, Emri-i-Babait zuri vendin e të panjohurës (x) të dëshirës së nënës dhe i dha asaj një kuptim. Në këtë mënyrë, subjekti udhëhiqet drejt një marrëdhënieje të normalizuar me dëshirën, duke iu nënshtruar Ligjit simbolik. Efekti i metaforës konsiston në nxitjen e subjekteve për të menduar, për tu ëndur, për tu riprodhuar… sipas normave botërisht të pranuara mbi gjininë të cilës i përkasin.
Në atë epokë strukturalizmi, Lévi-Strauss formulonte teorinë sipas së cilës gratë konsiderohen si objekte shkëmbimi ndërmjet brezave, që karakterizohen nga tipare të theksuara androcentrike. Lakani u distancua nga ky konceptim. Ai nuk nguroi të vinte në dukje që kemi të bëjmë këtu me diçka «të papranueshme» në lidhje me pozicionin e gruas, që ka të bëjë me «pozicionin e objektit», ndërkohë që nga ana tjetër gjithë qënia e saj i nënshtrohet rendit simbolik, po ashtu si dhe burri. Ai sheh këtu «karakterin […] konfliktual, […] pa rrugëdalje, të pozicionit të saj – rendi simbolik e nënshtron atë literalisht, e vë poshtë». Në këtë rregjim, të cilin ai nuk heziton ta cilësojë si proudhonian, të «të gjithë burrave», tentativa për ti dhënë gruas një vend të caktuar (bashkëshorte, nënë, vajzë…) është e destinuar të dështojë dhe prodhon gjithmonë revoltë. Një anë e femërores nuk arrin të gjejë vendin e saj në botë, ajo është krejtësisht e palokalizueshme dhe kjo nuk është diçka e re!
Lakani do ta marrë në konsideratë shumë herët këtë pjesë, duke dalë kundër një psikanalize që garanton «paqen në shtëpi», që rikthen gruan tek nëna dhe burrin tek fëmija. Si mund ta themi më mirë se epërsia e babait, e cila qëndron në thelb të kulturës sonë, ka një anë tjetër të medaljes, të cilën Lakani e formuloi si «ekslipsim të parimit femëror nga ideali mashkullor».
Semblants
Ky formulim bëri të mundur që, në një kohë të dytë, Lakani të risjellë babain jo më si një emër, por si një funksion, i cili siguron mbështetje shumëfishe: Emrat-e-Babait. Lakani, që në 1930, kishte diagnostikuar rënien e babait të plotfuqishëm. Nuk bëhet fjalë për babain, por për një numër të madh shënjuesish (kryeshënjues) të cilët mund të emërojnë llojet e ëndjes së një epoke. Ky numër i madh shënjuesish dëshmon mbi mutacionet bashkëkohore dhe sidomos mbi larminë e jetës seksuale: kushdo mund të shpikë mënyrën e tij të ëndjes dhe dashurisë, duke kërkuar një emër për skenarët që shfronësojnë Edipin si zgjidhjen e vetme për dëshirën.
Gjithë kjo arkitekturë simbolike edipiane, ndërtuar mbi imazhet e shënjuesve, nuk është gjë tjetër veçse një fiksion ku zbulohet karakteri i atyre që Lakani i quajti semblants, vlerën dhe përdorimin e të cilëve ai e kishte përmendur më parë. Fallusi, që babai e shpalos si ideal, si emblemë të forcës simbolike, nuk është gjë tjetër veçse një semblant i cili vesh i si burrat, ashtu edhe gratë, me një virilitet apo feminitet të aparencës(paraître, par-être), të dukjes, për të trajtuar dimensionin seksual.
Lakani pra, i kishte dalë përpara epokës së gjinisë fluide (gender fluid), rrjedha e të cilës e morri përpara binomin burrë/grua. Burrat, gratë, gjinitë të të gjitha llojeve janë mbi të gjitha qënie të gjuhës. Atësia, por së shpejti mëmësia ashtu si dhe martesa do të jenë veçse fiksione. Nuk mund tu besohet deri në fund këtyre «kalamallëqeve» shënjuese, linte të kuptohej Lakani volterian ndërsa ironizonte anën artificiale të gjuhës, duke treguar ndërkohë dobinë e përdorimit të saj si semblant.
Por jo vetëm kaq. Marrja e fjalës nga ana e grave në analizë do ta shtynte Lakanin të vinte në dukje pasojat mbi strukturimin dhe format e dëshirës. Ai do të merrte në konsideratë ndryshimin midis qëndrimeve të seksualizuara të mirëpërcaktuara tek Tjetri, të cilat pranojnë çdo rrëshqitje domethënëse, nga njëra anë dhe asaj plus-de-juir të veçantë për secilin, që dëshmon inerci, nga ana tjetër. Me fjalë të tjera kemi të bëjmë me një tension që ushtrohet ndërmjet kryeshënjuesit S₁ në perspektivën e ligjërimeve kolektivizuese, idealizuese dhe a, objektit të ëndjes.
Më pas, Lakani do të shkojë përtej këtij tensioni midis S₁ dhe a, derivate të fallusit, për të ndjekur rrugën e një ëndjeje shtesë që i reziston kuptimit seksual.
Seksualizimi
Lakani paraqet termin seksualizim për të treguar elementin e zgjedhjes subjektive që rrjedh nga ato që ai quan formula të seksualizimit. Këto të fundit japin pikat e referimit për sa i takon mënyrave se si mund të gjejmë vend tek seksi, përtej stereotipeve që përkufizojnë burrin apo gruan. Pikërisht në këtë mënyrë, në seminarin e tij Encore, ai paraqet këtë zgjedhje me termat «pjesa e ashtuquajtur burrë» dhe e «pjesa e ashtuquajtur grua».
«Pjesa e ashtuquajtur burrë» i lejon një subjekti, cilido qoftë ai, të zërë vend nën rregjimin e kastrimit, në kuptimin e kufijve që krijon funksioni i gjuhës. Pra, rregjimi i mungesës u gjendka në anën mashkullore! Eksperienca e trupit që përkon me të është ajo e një ëndjeje që kufizohet në organin fallik, e lokalizuar dhe e ndjerë si jashtë trupi. Kjo pjesë përcakton kufijtë e botës së seksualitetit, ku fantazia na ndihmon të duam dhe të dëshirojmë tjetrin: ne mund të ëndemi me trupin e tjetrit vetëm mendërisht ($◊a).
«Pjesa e ashtuquajtur grua» nuk i përgjigjet asgjëje universale, por vetëm një raporti kontingjent me fallusin. Ajo nuk përfshihet e tëra në dimensionin fallik, sepse në origjinë të kësaj jo-të-tëre Lakani vendos një ëndje krejtësisht femërore: një ëndje të trupit, që nuk mund të thuhet, pa formë dhe pa arsye. Kur themi «jo-tërësisht» femërore, do të thotë që është pikërisht seksualiteti femëror ai që jep pamjen më të qartë: në terma imagjinarë, kontinenti i zi frojdian apo ndjenja oqeanike; në terma logjikë, infiniti apo jo-e-tëra. Kemi pra imazhin e një ëndjeje «të mbështjellë në brendësinë e saj», e cila, që prej «Vërejtje udhëzuese për një Kongres mbi seksualitetin femëror», dëshmonte mbi raportin me infinitin. Efektet e saj të pakufizueshmërisë i gjejmë veçanërisht në misticizëm apo në format e braktisjes së vetes, që i shpëtojnë kuadrit që ofron fantazia.
Kjo pjesë e ashtuquajtur grua nuk përputhet me asnjë ideal, pasi ajo nuk bën pjesë në rendin e vlerave, ajo është unike. Është një mënyrë ëndjeje që e bën të veçantë çdo grua dhe nisur nga kjo nuk mund të ketë vlera përgjithësuese. Për këtë arsye, nuk ka asnjë fjalë që të mund të shprehë tërësinë e «të gjitha grave». Këtë mungesë fjale Lakani e shkruan S(Ⱥ). Duke qenë jashtë gjuhe, kjo ëndje nuk jep asnjë mundësi identifikimi, nuk mund ta njohim veten në të, madje Lakani do të thoshte se ajo nxit ndjenjën e të qënit Tjetri për veten. Ajo që i përgjigjet kësaj mungese tek Tjetri ka të bëjë me kërkesën për të folur mbi dashurinë, si e vetmja rrugë e mundshme kompensimi.
Këto struktura shënjuese të trupit bëjnë të mundur dallimin e formave të ndryshme të dashurisë dhe dëshirës, fetishiste apo erotomaniake, në varësi të rrugës të objektit apo asaj të dashurisë që ato përzgjedhin si kusht për ëndjen.
Lakani hodhi një hap vendimtar kur pohoi se nëse gratë gjenden pa ndërmjetësi të vërtetë përballë kësaj ëndjeje të shtuar, ato nuk kanë detyrimisht ekskluzivitetin e saj. E njëjta gjë vlen dhe për burrat. Ajo çka Lakani quante parimi femëror mund të përgjithësohet pra edhe për burrat dhe shfaqet si parimi i një ëndjeje që gjen mbështetje përtej kuptimit fallik: ai i jep ëndjes statusin e saj më radikal.
Aspirata bashkëkohore për femëroren
Kur deklaronte se «Gruaja nuk ekziston», Lakani i dilte përpara një çështjeje të rëndësishme, madje çështjes më madhore të botës bashkëkohore: Po, ka gra, posi! Ato janë ngado. Burrat nuk e kanë kapërdirë ende këtë, madje as gratë. Rezistencat më të forta, me tone deliri dhe zemërimi, të burrave ashtu si dhe të grave, synojnë ta vendosin këtë aspiratë për femëroren në rendin androcentrik. Jacques-Alain Miller sheh në këtë aspiratë një nga fenomenet më të thella të civilizimit tonë: «Frakturat e mëdha që ne shohim midis rendit të vjetër dhe atij të ri, të cilat gjithsesi përkthehen, të paktën për njërën nga palët, si zmbrapsje e rendit viril para protestes femërore.» Femërorja, rritjen e rëndësishme të së cilës vë në dukje J-A Miller, nuk është e rendit të një padroni të ri, sepse siç e pamë, një i tillë do ti rrëshqiste çdo guverne, çdo dijeje.
Duke dashur «ta lërë mënjanë fallusin», a nuk u parapriu Lakani, në njëfarë mënyre, neo-feministeve të sotme të cilat duan të çlirohen nga kuptimi seksual, ashtu siç ai pranohet gjërësisht tek Tjetri? Përtej transformimeve të ndryshme që ka njohur neo-feminizmi që prej viteve 1970, transformime që variojnë nga feminizmi politik (i njohur si dominim) në feminizmin e trupave («pro seks»), femërorja ka këmbëngulur gjithmonë. Ajo shfaqet sot si një çështje thelbësore që tejkalon teoritë gjinore. Duke dashur «të zhbëjnë përcaktorin gjinor», neo-feministet kanë mohuar shënjuesin grua.
Në qëndër të kësaj lëvizjeje, tentativat e kohëve të fundit që kërkojnë reformimin e gjuhës ndeshen me funksionimin e fjalës dhe të gjuhës. A nuk duket e kotë kjo përpjekje kur mundësia për për të folur jashtë gjinisë dhe jashtë trupit nuk ekziston, përveçse duke iu rikthyer heshtjes? Rruga e shkronjës, jashtë kuptimit, e mbrojtur nga Lakani, duket shumë më pjellore dhe i hap një perspektivë të re femërores.
Duke u mbytur në gjuetinë e shënjuesve, që si të rekomanduar nga Tjetri, duken gjithmonë të dyshimtë, një tendencë tjetër neo-feministe bashkëkohore po bën bujë. Në kërkim të një konsistence më të madhe ontologjike për femëroren, ajo e vendos betejën politike pikërisht mbi trupin femëror, duke tentuar të kontrollojë ëndjen. Ajo militon veçanërisht pro lezbianizmit politik për tu çliruar nga pushteti mashkullor. A nuk është ky sororitet i rremë i trupave që vjen nga ky lezbianizëm politik, një zgjidhje fiktive bazuar përfundimisht në imagjinaren e trupave?
Lakani hapi një tjetër rrugë përveç asaj të ligjërimit. Në kundërshtim të plotë me traditën, ajo e gjeti burimin e saj në fjalët e të analizuarave dhe të të analizuarve.
Përkufizimi i femërores nuk na lë të qetë. Qënia që përftohet nga fjala është e mangët, e pakapshme, gjë që na bën të rendim pas fjalës së duhur, e cila do të mund të thoshte më në fund qënien femërore autentike. A nuk është kjo ajo që e shtyn një grua në analizë të kërkojë një terren më pak të rrëshqitshëm? Dhe prapë Lakani do të thoshte, për gratë «gjithçka mund të thuhet, edhe nëse vjen nga pa- arsyeja». Në këtë rrugë na drejton analiza, përtej fiksioneve me të cilat na ka përkufizuar Tjetri, drejt përballjes me tërësinë e shënjuesve që qeverisnin jetën tonë.
Përtej tapës fantazmatike që kompenson mangësinë tonë ontologjike, analiza nxjerr në dritë përvojën e asaj që Lakani e quan seks si të tillë, duke u nisur nga logjika e jo-të-tërës. Ajo është e pajisur me një rrjet më të themeltë se si i fantazmës, më të qëndrueshëm se vlerat gjinore, më të fortë se gjithçka, atje ku ne vërtet ekzistojmë dhe në mënyrë unike. Është rruga e simptomës që, në këtë mënyrë, na feminizon.
Kur themi që gratë ekzistojnë, por jo Gruaja, kjo nuk do të thotë që ekzistenca e grave vjen para asaj që është thelbësore për to, por do të thotë që ekzistenca e grave mund «t’ia dalë edhe pa thelbin e femërores» sipas formulës së J-A Miller. Çfarë mund të mësojmë nga analiza lidhur me këtë çështje? Çfarë konkluzionesh mbi parimin femëror mund të nxjerrim duke u nisur nga kurat e sotme, si të grave ashtu dhe të burrave në analizë? Do të mund tu jepnim vlerën e tyre aktuale matemave të Lakanit mbi format mashkullore dhe femërore të dëshirës, respektivisht Φ(a) et Ⱥ(φ). Këtë mund të presim nga Punimet e Gjera Ndërkombëtare online të Shoqatës Botërore të Psikanalizës, të cilat do të duhet të guxojnë gjithçka, pasi… Gruaja nuk ekziston!
